Eksperimentelle Eidsvoll-variasjonar

 
I.  B for Berner

August, sein kveld. Surfar; kjem inn på www.nb.no. Derifrå lastar eg ned ei lita bok frå 1898 av H.E. Berner (då bankdirektør): “Om sparsomhed og særlig om vore sparebanker”. Skriv ut, og skriv av. Spesielt side 30. Der står mellom anna dette: “Da sparebankerne ikke som aktiebankerne er beregnet paa udbytte for aktionærer, lægger de heller ikke an paa stort overskudd. Det overskud, som de giver, gaar til ”almennyttige øiemed” (saasom: til kirkelige og religiøse formaal, til museer, samlinger, bibliotheker og leseværelser, skolevæsen, husflids- og haandgjerningsskoler, børneasyler, arbeiderforeninger og arbeiderhjem, syge- og understøttelsesforeninger, musikk- og kunsteriske formaal, vandledninger m.m.m.)” Ja, tre m’ar der heilt på tampen.

Den teksten skreiv Berner i ein heilt annan kontekst. Det sparebankar løyvde midlar til i går, finansierer offentlege budsjett i dag. Og i morgon. Jamvekta mellom samfunn og stat er endra. Og alt lyft. Lyft opp og fram. Frå armod til ei tid der rikdom = røyndom.  Frå nattvektarstat til frå vogge til grav.

Likevel: Eg synest desse Berner-sentensane er sterke og vakre; lokkande. Sirene-song på dansk-norsk. Dei er vitnemål òg, eller kva? Om folkeopplysning. Historisk medvit. Og sosialt samvit. Berner fjelgar til alt overmål teksten sin med eit Ibsen-sitat frå “John Gabriel Borkman”: livgivende kræfter.
 
II.  112 menn, ti prinsipp
 
(Eg har lese det ein eller annan stad:) Matematikaren og filosofen Imre Lakatos jamførte søk etter faste punkt med å slå pålar ned i sumpen. Eitt døme for eiga rekning: Dei ti grunnsetningane som eidsvollsmennene vedtok den 16. april 1814. Prinsipielle nullpunkt i ei tid då alt flaut. Grunnlaget for grunnlova.

Den sjuande grunnsetninga – nummer 007 – lét slik: “Trykkefrihed bør finde Sted”. Både den og dei ni hine kunne forresten finnast att i grunnlovsutkastet til Adler og Falsen. Men ytringsfridom definerte dei to jamvel som ”en væsentlig Betingelse for Borgerfrihed”.

Ja. Just precis. To the point. Det “heftar” eitkvart hinduistisk ved det òg: med litt fantasi muterer prinsippet til ei heilag ku.

Berner var elles djupt og breitt konstitusjonelt orientert: I 1865 vann han Kronprinsens gullmedalje for ei juridisk avhandling om utanlandske kjelder til den norske grunnlova. (Dei viktigaste funna vart prenta i Nyt norsk Tidsskrift i 1878 under overskrifta “Folkesouverænitets-principets gjennemførelse i vor grundlov”.) Dinest – som bladfyk, borgar og tingmann – bruka han ytringsfridomen. Sumtid skreiv og tala han ved yttergrensene åt den. Om kvinnesak og kvinneleg røysterett. Om det reine, norske flagget. Og om det menneskelege punktum: døden og ikkje minst retten til å verta brend i staden for jordfest. (Kremasjon!)
 
III.  Utan mellomtittel

No girar eg om og lét teksten gå over i sikksakk-modus: Berner var den einaste munnlege kjelda då Halvdan Koht skreiv den mønstergilde Johan Sverdrup-biografien sin rett etter den fyrste verdskrigen. Koht, ja: Han var i Boston for om lag hundre år sidan. Då gjekk han gjennom Boston Common; den eldste offentlege parken i USA. Der – skreiv han seinare – såg han “den gamle almen som hadde fått namn etter George Washington, sia det var i skuggen av den han sat på hesten sin da han tok kommandoen over revolusjons-hæren i 1775”. Vinteren 2010 budde eg sjølv rett attmed Boston Common. Der og då las eg mellom anna Sverdrup-biografien til Koht. Og gjekk fleire gonger fordi huset til den avlidne Harvard-filosofen Willard Van Orman Quine (1908-2000) rett attmed parken. Quine skreiv alt og alltid på ei Remington skrivemaskin frå 1927. Tastaturet fekk han endra for å gje plass til logiske symbol og teikn. Då laut andre gje plass, mellom dei spørjeteiknet. I nekrologen i The New York Times las eg at han ein gong vart spurd om han ikkje sakna det ? “Well, you see, I deal in certainties”, var svaret.

Dette er certainly like sikkert: Ytringsfridom er demokratiets surstoff. Ytringsfridom er “en væsentlig Betingelse” for ei borgarleg offentlegheit. For delte meiningar, for fornuftsbasert samtale. For æveleg søk etter semje om offentleg meining, ideelt sett. Og når alt kjem til alt, slik som no: Ein meiningsfull ytringsfridom krev ei meiningsfull offentlegheit der meiningar vert artikulerte og kritiserte. Av både deltakarar og åskodarar.

OK, computer: syntax error må med. Motstand. Kjetterske meiningar, mothegemoniske standpunkt. Perifere ytringar. Meldingar frå daudvinklane. 
Slik tolkar eg eidsvollsmennenes grunnsetning 007 i 2011. Lett abstrakt, tungt fundamentalt. Ei livgjevande kraft; immun mot pragmatisme og hestehandel. Sunt bondevit på grensa til eit spørsmål om liv og død. Til Dovre fell. For dramatisk og pompøst formulert? Vel, alternativet er til dømes dei fem åra etter at Dovre fall. I 1940.
 
IV.  Inn for landing punktum

Tida gjer born om til oldingar. Tida gjer òg at definisjonar og omgrep endrar form og farge og  stundom går ut på dato. Kva med norske sparebankar og ordparet “almennyttige øiemed”? Framleis kan vi høyra ekko av dette i sparebanklova. Men den handfaste eksemplifiseringa til Berner, dagsett 1898, lyder svakt og verkar fjern, ja, er det òg: På heimesidene til Sparebankforeininga ligg det word-filer med oversikter over kva norske sparebankar (og sparebankstiftingar) deler ut til ”ulike allmennyttige formål”. Midlar vert løyvde til idrott og kultur, prisar og konferansar. Slik er det no. Slik skal det vera: Medvitsformer og tenkjemåtar, vurderingar og vedtak som styrer desse løyvingane skal vera frie og desentraliserte. Bortanfor kollektivt bindande vedtak i regjering og storting. Skiljet mellom samfunn og stat er ikkje alltid like klårt, men det finst. Og bør finnast. 

Apropos stat: I grunnlovsparagraf 100 er grunnprinsipp sju frå april 1814 framleis med oss: “Ytringsfrihed bør finde Sted”. Etter 1814 har paragrafen, den heilage kua, kalva. Det siste tillegget slår no fast at “[d]et paaligger Statens Myndigheder at lægge Forholdene til Rette for en aaben og oplyst offentlig Samtale.”
Dette er klår tale i skriftleg form. Men ikkje utelukkande eit statleg ansvar. Kan ikkje vera det. Så til poenget: Jamsides og innvoven i staten er samfunnet, og her lever og verkar også norske sparebankar. Framleis – etter snart 200 år – er dei (meir eller mindre) kjennemerkte av ålmennyttig verksemd og åtferd, av samfunnsansvar, av objektfunksjonar som avheng av fleire variablar enn overskot, dalar og skilling. Vonleg ovrar dette seg av og til i form av tiltak som legg til rette for open og opplyst offentleg samtale. Eitt døme er – for alt eg veit – Sparebanken Vest, då dei i 2005 stod bak ei tilskiping der den raude tråden var spørsmålet om Noreg treng ei ny grunnlov.

AA ≡ argumentets autoritet. Ikkje trippel A i Standard & Poor-lingo, men ei vurdering av samfunnet som også sparebankar gjennomtenkt og ideologisk bør medverka til. Gjennom samfunnsmessig styrking av den demokratiske infrastrukturen. På sitt vis: her og der og i ny og ne, men sikkert som banken.