Del 2
Eit framtidsretta forbrukarapparat og ein internasjonal forbrukarpolitikk

4 Eit framtidsretta forbrukarapparat

Foto: Johnér

4.1 Innleiing

Hovudmålet i forbrukarpolitikken er å sikre forbrukarane ei sterk stilling i marknaden. For å få til dette må ein sjå ulike sektorar og politikkområde i samanheng. Barne- og familiedepartementet (BFD) koordinerer forbrukarpolitikken til regjeringa, men fleire departement har ansvar for område som er svært viktige for forbrukarane. Det er også offentlege verksemder under andre departement som tek hand om viktige forbrukaromsyn – deriblant Finanstilsynet, Konkurransetilsynet, Datatilsynet, Miljødirektoratet, Direktoratet for samfunnstryggleik og beredskap og Mattilsynet.

I dette kapittelet ser vi fyrst på dagens organisering av forbrukarapparatet og dei forbrukarpolitiske verkemidla og oppgåvene som apparatet handterer. Deretter ser vi på sentrale evalueringar og justeringar som er gjennomførte dei siste tiåra. Vi greier også ut om dei endringane i dagens organisering som regjeringa offentleggjorde 10. januar 2019, og grunngjevinga for desse. Til slutt drøftar vi enkelte særskilde spørsmål knytte til forbrukarapparatet som har vore oppe til diskusjon dei seinare åra.

4.2 Forbrukarapparatet

BFD har delegert ei rekkje oppgåver i utøvinga av forbrukarpolitikken til offentlege verksemder som administrativt og/eller økonomisk høyrer inn under departementet. Eit mykje brukt samleomgrep på desse organa er «forbrukarapparatet». Dette inkluderer Forbrukarrådet, Forbrukartilsynet, Marknadsrådet, Forbrukarklageutvalet, Sekretariatet for Marknadsrådet og Forbrukarklageutvalet og Stiftinga Miljømerking.

4.2.1 Forbrukarrådet

Forbrukarrådet har om lag 130 tilsette og er organisert som eit forvaltingsorgan med særskilde fullmakter. Forbrukarrådet har hovudkontor i Oslo, men har også kontor i Tromsø / på Svalbard, i Stavanger og i Skien. Forbrukarrådet er vertsorganisasjon for Forbrukar Europa, som er det norske kontoret i det europeiske nettverket av forbrukarkontor.

Forbrukarrådet har tre hovudoppgåver som følgjer av vedtektene til rådet:

• Drive interessepolitisk arbeid overfor styresmakter, organisasjonar og næringsdrivande, og setje forbrukarspørsmål på dagsordenen i samfunnsdebatten.

• Hjelpe og utdanne forbrukarar gjennom å gi informasjon, råd og rettleiing om rettar, plikter og andre relevante forbrukarspørsmål.

• Mekle i klagesaker mellom forbrukarar og næringsdrivande og mellom forbrukarar etter lov om godkjenning av klageorgan for forbrukarsaker og tilhøyrande forskrifter.

Forbrukarrådet har ulike roller i dei ulike oppgåvene. Ytterpunkta er den nøytrale klagesakshandsaminga på område som fell inn under angrerettlova, kjøpslova, forbrukarkjøpslova eller handverkartenestelova på den eine sida, og reindyrka interessepolitiske oppgåver på den andre sida.

Forbrukarrådet er medlem av og arbeider saman med internasjonale organisasjonar som The European Consumer Organisation (BEUC), The European Consumer Consultative Group (ECCG), Trans Atlantic Consumer Dialogue (TACD) og The European Consumer Voice in Standardisation (ANEC).

4.2.2 Forbrukartilsynet

Forbrukartilsynet har om lag 35 tilsette og fører kontroll med at næringsdrivande følgjer forbrukarvernreglane i marknadsføringslova og ei rekkje andre lover og forskrifter. Som ledd i dette arbeidet utarbeider tilsynet retningslinjer om korleis ein skal forstå regelverket, forhandlar med enkeltaktørar eller heile bransjar og treff vedtak.

I samband med namneendringa frå Forbrukarombodet til Forbrukartilsynet i 2018, fekk tilsynet kompetanse til å gjere vedtak om forbod og gebyr i fleire saker. I tillegg fekk tilsynet styrkt retten det har til å krevje informasjon.

Ei ny forordning om forbrukarvern trer i kraft i januar 2020. Forordninga inneber ei ytterlegare styrking av kontrollen med ei rekkje ulike forbrukarvernreglar. Etter dei nye reglane skal mellom anna Forbrukartilsynet, anten sjølv eller via domstolane, kunne stengje nettsider som bryt EU-reglar som vernar forbrukarane. Tilsynet skal også kunne forhandle om kompensasjon til grupper av forbrukarar.

4.2.3 Forbrukarklageutvalet, Marknadsrådet og Sekretariatet for Marknadsrådet og Forbrukarklageutvalet

Forbrukarklageutvalet er eit domstolliknande forvaltingsorgan som gjer rettsleg bindande vedtak i forbrukarsaker. Utvalet har totalt nitten medlemmar. Kvar sak blir handsama av tre medlemmar: ein leiar med høg juridisk kompetanse, ein medlem med særleg innsikt i forbrukarane sine interesser og ein medlem med særleg innsikt i næringsdrivande sine interesser.

Marknadsrådet handsamar i hovudsak klager på vedtak av Forbrukartilsynet i saker om brot på marknadsføringslova og andre forbrukarvernreglar. Rådet har totalt seks medlemmar, og kvar sak blir som regel avgjord av tre medlemmar.

Sakene til Forbrukarklageutvalet og Marknadsrådet blir førebudde av Sekretariatet for Marknadsrådet og Forbrukarklageutvalet. Sekretariatet har 12 tilsette. I tillegg til å fastsetje tidspunkt for møte, klarlegg sekretariatet faktum i saka og gjer rettslege vurderingar. I saker for Forbrukarklageutvalet skriv sekretariatet også utkast til vedtak.

4.2.4 Stiftinga Miljømerking

Stiftinga Miljømerking blei oppretta i 1989 for å forvalte den fellesnordiske ordninga med frivillig positiv miljømerking (Svana). Stiftinga har 26 tilsette og forvaltar i dag begge dei offisielle miljømerka i Noreg, Svanemerket og EU Ecolabel. Stiftinga blir finansiert av avgifter for bruk av desse miljømerka, men får også driftstilskot over statsbudsjettet. Stiftinga sikrar at produkt og tenester som nyttar Svana og EU Ecolabel, har vore gjennom ei objektiv miljøvurdering.1

Organisasjonsforma stifting medfører ei særskild uavhengig stilling knytt til stillingsrammer og budsjettdisponering.

4.2.5 Forbruksforskingsinstituttet SIFO ved OsloMet

Forbruksforskingsinstituttet SIFO var fram til 2015 eit forvaltingsorgan underlagt BFD, men er no eit av fleire forskingsinstitutt under OsloMet – storbyuniversitetet. Forskinga til SIFO skal hjelpe til med å kaste lys over og forstå kva for rolle og innverknad forbruket og forbrukarane har i samfunnet. Forskinga skal også vere med på å styrkje kunnskapsgrunnlaget for forbrukarpolitikken i Noreg. SIFO har 40 tilsette og blir finansiert dels over statsbudsjettet og dels gjennom prosjekt frå Noregs forskingsråd og EU.

4.3 Oppgåver og verkemiddel i forbrukarpolitikken

4.3.1 Innleiing

Det finst ei rekkje verkemiddel og oppgåver som skal vere med på å vareta forbrukarane sine interesser i marknaden. Dei viktigaste er lovregulering, tilsyn med forbrukarvernreglane, klagehandsaming, forbrukarinformasjon og forsking. I tillegg kjem det interessepolitiske arbeidet som går ut på å påverke styresmakter, organisasjonar og næringsdrivande i forbrukarvennleg retning og å setje forbrukarspørsmål på dagsordenen i samfunnsdebatten.

Verksemdene på forbrukarområdet har ei sentral rolle i å gjennomføre forbrukarpolitikken. Styring av, og samspel med, verksemdene er derfor også eit sentralt verkemiddel i forbrukarpolitikken. Under følgjer ei kort utgreiing av dei viktigaste verkemidla og oppgåvene i forbrukarpolitikken.

4.3.2 Lovregulering og tilsyn

Lovregulering er eit sentral verkemiddel i arbeidet med å sikre gode rettar for forbrukarane. Forbrukarane sine rettar er sikra både i regelverk der hovudføremålet er å vareta forbrukaromsyn (t.d. angrerettlova), og i sektorregelverk som har andre hovudføremål (t.d. finansavtalelova). Ein stor del av forbrukarlovgivinga i Noreg er i dag basert på EU-direktiv, men Noreg har også særeigen nasjonal lovgiving på nokre område (m.a. gjeldsområdet), som gir norske forbrukarar sterkare vern enn forbrukarane i mange andre europeiske land. Generelt sett har Noreg eit godt lovfesta forbrukarvern.

Effektivt tilsyn med forbrukarvernreglane er viktig for å sikre at forbrukarane sine rettar blir varetekne i praksis. Tilsyn med reglane inneber å overvake ulike marknader, førebyggje og stoppe villeiande marknadsføring, urimelege vilkår og andre former for ulovleg handelspraksis retta mot forbrukarane. Forbrukartilsynet har hovudansvar for tilsyn med forbrukarvernreglane i Noreg. Dei viktigaste verkemidla tilsynet har overfor næringsdrivande, er rettleiing, forhandlingar og ulike administrative reaksjonar, til dømes gebyr for brot på lovverket.

Det finst også andre tilsynsorgan som fører tilsyn med reglar som vernar viktige forbrukarinteresser. Dette omfattar mellom anna Finanstilsynet, Konkurransetilsynet, Datatilsynet, Miljødirektoratet, Direktoratet for samfunnstryggleik og beredskap og Mattilsynet.

4.3.3 Fremje forbrukarinteresser

I alle dei nordiske landa legg styresmaktene til rette for organisering av forbrukarinteressene og finansierer interessepolitisk verksemd. Føremålet er å sikre at forbrukarane sine interesser blir fremja i relevante prosessar og overfor styresmakter, organisasjonar og næringsdrivande.2 Dette blir gjerne kalla ei «pådrivarrolle». Pådrivarrolla er ikkje ei ordinær statleg forvaltingsoppgåve, men det finst likevel fleire statlege organ som har eit ansvar for å fremje interessene til særskilde grupper. Dette gjeld til dømes Barneombodet og Likestillings- og diskrimineringsombodet. På forbrukarområdet er det i all hovudsak Forbrukarrådet som har denne oppgåva. På same måte som dei to nemnde omboda, er Forbrukarrådet uavhengig av forvaltinga og politiske styresmakter i utforminga av faglege eller politiske standpunkt. Rådet driv påverknadsarbeid mot andre organisasjonar og avgjerdstakarar.

Forbrukarrådet har ei fri og uavhengig stilling i arbeidet med å definere og fremje interessepolitiske saker. Den interessepolitiske verksemda er omtalt i det årlege tildelingsbrevet frå BFD. I tildelingsbrevet frå departementet til Forbrukarrådet for 2019 er følgjande interessepolitiske oppgåver vektlagde:

• Forbrukarrådet si politiske verksemd skal skje gjennom medverknads- og haldningsarbeid i samarbeid med media, forskingsmiljø, næringsliv, bransjeorganisasjonar, tilsyn, politiske miljø og interesseorganisasjonar. Forbrukarrådet skal også vere med på å sikre at forbrukarane sine interesser blir varetekne overfor internasjonale avgjerdstakarar, ikkje minst i EU-systemet.

• Forbrukarrådet skal arbeide for å auke kjennskapen til forbrukarane sine rettar og kjennskapen til rettspraksis, inkludert EU/EØS-rett, blant forbrukarar, advokatar, dommarar og andre rettsbrukarar.

• Forbrukarrådet skal drifte eit digitalt verktøy for dialog og innspel frå eit utval forbrukarar. Verktøyet skal vere med på å sikre at forbrukarane blir lytta til i utforminga av Forbrukarrådet sin interessepolitikk.

• Forbrukarrådet skal arbeide for god nemndsdekning og for at nemndene supplerer og reflekterer forbrukarane sitt behov for tvisteløysing.

Forbrukarrådet skal også vere med på å sikre forbrukarinteresser i standardiseringsarbeid nasjonalt og internasjonalt, mellom anna gjennom styrerepresentasjon i den europeiske standardiseringsorganisasjonen ANEC og Fagrådet for forbrukarsaker.

Forbrukarrådet står fritt til å velje kva for område dei vil prioritere i det interessepolitiske arbeidet. I strategiplanen deira for perioden 2015–2020 prioriterer dei følgjande område:

• bustadmarknaden

• digitalmarknaden

• finansmarknaden

• produkttryggleik, mat og handel

• offentlege og helserelaterte tenester

4.3.4 Forsking, undersøkingar og kartlegging

BFD har eit overordna ansvar for forsking og utvikling i forbrukarsektoren. Målet er å ha eit solid kunnskapsgrunnlag om utfordringane norske forbrukarar møter, som grunnlag for utforminga av politikken. BFD hentar inn kunnskap om forbruk og forbrukarutfordringar frå fleire kjelder, deriblant Forbruksforskingsinstituttet SIFO, Forbrukarrådet, Forbrukartilsynet, EU-kommisjonen og SSB.

SIFO speler ei sentral rolle i forbruksforskinga. BFD bestiller forsking frå SIFO gjennom eit årleg forskingsoppdrag. Denne forskinga blir brukt til å kaste lys over sentrale problemstillingar i prioriterte saker. Samstundes gir det høve til å setje nye tema på dagsordenen, spesielt på område der forbrukaromsyn ikkje har fått tilstrekkeleg merksemd.

Forbrukarrådet og Forbrukartilsynet er også med på å styrkje kunnskapsgrunnlaget i sektoren gjennom undersøkingar, produkttestar og statistikk. Undersøkingar frå EU-kommisjonen speler òg ei viktig rolle i kunnskapsgrunnlaget til den norske forbrukarpolitikken. Gjennom å ta del i det europeiske forbrukarprogrammet er Noreg inkludert i desse undersøkingane som kartlegg forbrukarane si stilling i mange slike marknader i Europa.

4.3.5 Forbrukarinformasjon og marknadsportalar

Informasjon er eit sentralt verkemiddel i forbrukarpolitikken. Forbrukarretta informasjon handlar gjerne om kva for rettar ein har i marknaden, og korleis ein får gjennomslag for desse. Forbrukarinformasjon kan også handle om å rettleie forbrukaren gjennom til dømes merkeordningar, produkttestar eller samanlikningstenester. Det overordna målet er å utdanne forbrukarane, det vil seie å gjere forbrukarane i stand til å gjere gode og velinformerte val. Alle verksemdene i forbrukarsektoren har vanleg rettleiingsplikt. Forbrukarrådet har på si side eit særskilt ansvar for å gi forbrukarinformasjon. Rådet gjer dette hovudsakleg gjennom digitale informasjonsløysingar, telefonbasert rettleiing og medieutspel om rettar og tilrådingar til forbrukarane.

Ein stor del av forbrukarinformasjonen er blitt digital dei siste tiåra. Dette kjem klarast til uttrykk i utviklinga av offentlege, digitale marknadsportalar. Desse skal gi forbrukarane ei mest mogleg fullstendig oversikt over tilboda i utvalde marknader. Marknadsportalane er verkemiddel som skal vere med på å fremje både forbrukar- og konkurransepolitiske mål. Dei skal gi forbrukarane oppdatert, nøytral og samanliknbar informasjon om produkt og tenester. Ved å gjere det lettare å samanlikne varer eller tenester skal portalane også stimulere til auka kundemobilitet og konkurranse i marknaden. Dei skal også gi forbrukarane rettleiing for å treffe gode val. Forbrukarrådet har ansvaret for utvikling og drift av portalane, og har i dag portalar for finansielle tenester, tannhelsetenester og straumtenester. Finansportalen.no, som blei etablert i 2008, er den eldste og mest kjende og brukte av marknadsportalane. Forbrukarrådet har prøvd å etablere portalar også for daglegvaremarknaden og marknaden for handverkartenester, men desse har av ulike grunnar ikkje late seg realisere.

4.3.6 Mekling og klagehandsaming

Det er viktig at forbrukarane har eit klagetilbod dersom noko er gale med ei vare eller teneste dei har kjøpt. I Noreg har ein i dag eit godt utbygd og gratis tilgjengeleg klagehandsamingstilbod utanfor rettsapparatet, der Forbrukarrådet (med Forbrukar Europa), Forbrukarklageutvalet og dei ulike bransjenemndene speler ei sentral rolle. Denne typen utanrettsleg tvisteløysing er med på å spare kostnader både for forbrukarane, dei næringsdrivande og domstolane. Oppgåver knytt til klagehandsaming har auka dei seinare åra, særleg fordi EU har fastsett regelverk på området. Regelverket er innlemma i EØS-avtalen og gjennomført i norsk rett.

Forbrukarrådet gir rettleiing, tek imot klager og meklar i saker om kjøp av varer eller tenester. Rådet gjer ikkje vedtak, men prøver å få partane til å komme til ei minneleg løysing. Forbrukarrådet meklar i to typar saker: Saker som ein kan klage inn for Forbrukarklageutvalet, og forbrukarsaker som ikkje fell inn under verkeområdet til eit innmeldt klageorgan, jf. lov om godkjenning av klageorganer for forbrukarsaker (godkjenningslova) § 23.

Forbrukarklageutvalet handsamar klager på kjøp av ting og handverkartenester i tillegg til avtaler etter angrerettlova, jf. forbrukarklagelova § 1. Mens klager på handverkartenester og avtaler etter angrerettlova krev at forbrukaren har handla frå ein næringsdrivande, handsamar Forbrukarklageutvalet også klagesaker ved kjøp av ting mellom forbrukarar.

Eit innmeldt klageorgan er eit klageorgan som oppfyller krava i direktivet om alternativ tvisteløysing, og som er meldt inn til EU-kommisjonen si liste over slike klageorgan. Det kan anten vere godkjent av departementet etter godkjenningslova § 3 eller oppretta med heimel i ei lov som oppfyller krava i direktivet.

For å falle inn under verkeområdet til eit innmeldt klageorgan må både sakstypen og den som blir klaga inn, vere omfatta av klageordninga. Klageorgan som er godkjende etter godkjenningslova, har grunnlaget sitt i ei avtale mellom representantar for næringssida og representantar for forbrukarsida, som regel Forbrukarrådet. Næringsdrivande som ikkje er ein del av ei bransjeforeining, vil i mange tilfelle heller ikkje vere omfatta av verkeområdet til klageorganet.

Dersom forbrukartvisten har oppstått i samband med eit kjøp over landegrenser i EU/EØS-området, vil Forbrukar Europa gi informasjon og rettleiing om rettar og plikter. Dette kontoret samarbeider med nettverket av tilsvarande kontor i Europa for å få forbrukarklager handsama i det landet der den næringsdrivande har forretningsstad. Det kan også be eit systerkontor om å ta kontakt med den næringsdrivande, eventuelt sende saka vidare til den aktuelle klagenemnda.

4.4 Forbrukarapparatet i dei andre nordiske landa

4.4.1 Danmark

Ansvaret for forbrukarpolitikken i Danmark ligg hos Erhvervsministeriet. På forbrukarområdet er det tre sentrale statlege organ under Erhvervsministeriet: Konkurrence- og Forbrugerstyrelsen, Nævnenes Hus og Finanstilsynet. I tillegg er Forbrugerombudsmanden ei uavhengig tilsynsstyresmakt, mens Forbrugerrådet Tænk er ein uavhengig organisasjon som vernar om generelle forbrukarinteresser. Det finst også ei rekkje private bransjenemnder der forbrukarar kan klage på produkt dei har kjøpt frå næringsdrivande. Her er både nærings- og forbrukarsida representerte.

Konkurrence- og Forbrugerstyrelsen blei oppretta etter ein fusjon mellom Konkurrencestyrelsen og Forbrugerstyrelsen i 2010 og har ei rekkje ulike oppgåver på forbrukarområdet. Om lag 250 personar jobbar her. Styrelsen har tradisjonelle departementsoppgåver som det å førebu nye lover, vere sekretariat for den politiske leiinga og vere med på å utvikle ny politikk. I tillegg kjem styrelsen med analysar av marknadstilhøve og gir forbrukarinformasjon til forbrukarar og næringsdrivande. Samstundes er styrelsen sekretariat for Forbrugerombudsmanden, Forbruger Europa og enkelte private klagenemnder.

Forbrugerombudsmanden fører tilsyn med at næringsdrivande følgjer marknadsføringslova og andre forbrukarvernreglar. Forbrugerombudsmanden utarbeider også rettleiingar og retningslinjer for korleis ein skal forstå forbrukarvernreglar på ulike område. Forbrugerombudsmanden er uavhengig av Erhvervsministeriet og Konkurrence- og Forbrugerstyrelsen, men alle som jobbar for ombudsmanden, er tilsette i Konkurrence- og Forbrugerstyrelsen.

Nævnenes Hus blei oppretta i 2017 og har sekretariatsfunksjon for ei rekkje ulike nemnder som handsamar klager på forbrukarkjøp eller forvaltingsvedtak. På forbrukarområdet fungerer det som sekretariat for Forbrugerklagenævnet og klagenemndene for takstmenn og eigedomsmeklarar. Forbrugerklagenævnet handsamar klager på kjøp av dei aller fleste varer eller tenester. Før saka kan bli handsama av nemnda, skal Nævnenes Hus mekle mellom partane for å finne ei minneleg løysing. Det kostar forbrukaren 100 kroner å få meklingshjelp og 400 kroner å få ei nemndsavgjerd i saka.

Finanstilsynet fører kontroll med og gir informasjon om regelverket på finansområdet. Tilsynsverksemda skjer uavhengig av Erhvervsministeriet.

Forbrugerrådet Tænk er ein uavhengig interesseorganisasjon med 75 000 enkeltpersonar og 30 organisasjonar som medlemmar. Organisasjonen har om lag 125 tilsette og blir finansiert av medlemsavgifter, offentlege tilskot og prosjektfinansiering. Forbrugerrådet gir alle forbrukarar munnlege råd om forbrukarrettar, og som medlem får ein også hjelp til å skrive ei klage til den næringsdrivande. I tillegg sit rådet som forbrukarrepresentant i forbrukarklagenemndene, testar produkt og driv interessepolitisk verksemd.

4.4.2 Sverige

Ansvaret for forbrukarpolitikken i Sverige ligg hos Finansdepartementet. På forbrukarområdet har ein tre sentrale statlege organ: Konsumentverket, Allmänna reklamationsnämnden og Fastighetsmäklarinspektionen. Det finst også ein generell uavhengig interesseorganisasjon som vernar om forbrukarinteressene: Sveriges Konsumenter. I tillegg finst det fleire uavhengige forbrukarrådgivingstenester i utvalde marknader og kommunale rettleiingstenester.

Konsumentverket har om lag 190 tilsette og utfører fleire oppgåver. Det fører tilsyn med forbrukarvernreglar, inkludert produkttryggleik, og gir informasjon og rettleiing i forbrukarsaker. Verket innhentar også informasjon om og analyserer ulike forbrukarmarknader og er sekretariat for Konsumentombudsmannen. Konsumentombudsmannen kan gjere vedtak om brot på forbrukarvernreglar som Konsumentverket fører tilsyn med, og kan ta saker til domstolane. Direktøren i Konsumentverket er også Konsumentombudsmann.

Allmänna reklamationsnämnden er ei statleg styresmakt. Nemnda har om lag 45 tilsette og handsamar forbrukarklager på dei fleste varer og tenester. Nemnda meklar ikkje mellom partane, og handsaminga er gratis for partane.

Fastighetsmäklarinspektionen er ei statleg styresmakt med om lag 20 tilsette som fører tilsyn med eigedomsmeklarar.

Sveriges Konsumenter er ein uavhengig interesseorganisasjon som fremjar forbrukarinteresser. Organisasjonen er med i ei lang rekkje ulike råd, grupper og nemnder, mellom anna i Allmänna reklamationsnämnden. Sveriges Konsumenter har 21 medlemsorganisasjonar og blir finansiert dels gjennom medlemsavgifter og dels gjennom offentlege tilskot og prosjektmidlar.

4.4.3 Finland

I Finland er det Arbets- och näringsministeriet som har hovudansvaret for forbrukarpolitikken, og dei sentrale statlege organa på forbrukarområdet er Konkurrence- og konsumentverket og Konsumenttvistnämnden. Eit anna viktig organ er Konsumentförbundet, som er forbrukarane sin interesseorganisasjon.

Konkurrence- og konsumentverket har om lag 200 tilsette og utfører fleire ulike oppgåver på forbrukarområdet. Verket tek initiativ til å vidareutvikle forbrukarpolitikken og forbrukarvernet, analyserer ulike forbrukarmarknader og gir forbrukarrettleiing. Rettleiinga går ut på å gi informasjon om forbrukarrettar og å mekle mellom forbrukarar og næringsdrivande. Verket er også sekretariat for Konsumentombudsmannen. Konsumentombudsmannen leiar forbrukardelen av Konkurrence- og konsumentverket og fører tilsyn med forbrukarvernreglar. Konsument Europa er også ei eiga eining i Konsumentverket.

Konsumenttvistnämnden er eit forvaltingsorgan som kjem med rettleiande fråsegner i forbrukarsaker. Nemnda har om lag 40 tilsette og handsamar forbrukarklager på dei fleste varer og tenester. Nemnda meklar ikkje mellom partane, og handsaminga er gratis for partane.

Konsumentförbundet er ein uavhengig interesseorganisasjon med om lag 2000 enkeltpersonar, over 20 lokale forbrukarorganisasjonar og 17 andre organisasjonar som medlemmar. Organisasjonen har om lag 8 tilsette og blir i hovudsak finansiert av offentlege tilskot. Konsumentförbundet gir alle forbrukarar juridisk rettleiing i bustadsaker. I andre saker er det berre medlemmar som får juridisk rettleiing.

4.5 Evalueringar av forbrukarapparatet og sentrale utviklingstrekk

Sentrale spørsmål rundt organiseringa og innretninga av forbrukarapparatet har vore diskuterte i fleire omgangar dei siste åra. Tema som særleg har vore oppe til diskusjon, er sjølvstendet til Forbrukarrådet og Forbrukartilsynet og nøytraliteten til Forbrukarrådet som meklar i saker mellom forbrukarar og næringsdrivande. Det har også vore påpeika at forbrukarapparatet er fragmentert, med mange små einingar som til dels har overlappande oppgåver. I det følgjande ser vi på dei viktigaste utgreiingane og evalueringane frå dei siste tiåra og kva for endringar dei har ført med seg.

4.5.1 NOU 1995: 21 Organisering av forbrukerapparatet

Mandatet til denne utgreiinga var mellom anna å undersøkje om organiseringa av forbrukarorgana og tilknytinga deira til departementet var føremålstenleg. Utvalet, som blei leidd av Kjeld Rimberg, skulle skissere alternativ organisering, inkludert ei deling av oppgåvene mellom ein rein interesseorganisasjon, uavhengige faglege organ og eitt eller fleire forvaltingsorgan.

I konklusjonen meinte utvalet at det var naudsynt å sikre Forbrukarrådet og SIFO større sjølvstende. Utvalet var særleg oppteke av at Forbrukarrådet måtte vere tilstrekkeleg sjølvstendig frå staten, slik at rådet fritt kunne kritisere både regjeringa sin politikk på forbrukarområdet og den statlege næringsverksemda. For å sikre dette sjølvstendet føreslo utvalet å opprette eit styre som administrerer Forbrukarrådet, og å gjere om SIFO til ei stifting. Utvalet drøfta i avgrensa grad reindyrking av dei interessepolitiske oppgåvene eller opprettinga av eit direktorat, men tilrådde uansett ikkje desse tiltaka.

4.5.2 St.meld. nr. 40 (1998–99) Om forbrukerpolitikk og organisering av forbrukerapparatet

Den førre stortingsmeldinga om forbrukarpolitikk blei lagd fram sommaren 1999 av Kjell Magne Bondevik si fyrste regjering og statsråd Valgerd Svarstad Haugland (KrF). Meldinga hadde to hovuddelar. Den eine tok føre seg ulike forbrukarpolitiske tema som berekraftig forbruk, produkttryggleik, bustad og mat. Den andre delen tok føre seg organiseringa av forbrukarapparatet og tilrådingane frå Rimbergutvalet. Meldinga konkluderte med at det kunne liggje potensial for forbetringar og meir effektiv drift ved å samle store delar av forbrukarapparatet i eit direktorat. Samstundes blei det påpeika at den gjeldande modellen gjennomgåande har fungert tilfredsstillande og gitt gode resultat. Regjeringa ønskte derfor ei nærare utgreiing av direktoratsmodellen og Rimberguvalet sin reformmodell, og at desse modellane skulle vegast opp mot kvarandre, før det blei konkludert i saka.

Stortingsmeldinga blei følgd opp ved at Agenda Utredning & Utvikling AS fekk i oppdrag å sjå nærare på reformmodellen og direktoratsmodellen. Departementet gjekk ikkje vidare med direktoratsmodellen. Prosessen førte til at Forbrukarrådet blei omdanna til eit forvaltingsorgan med særskilde fullmakter og eit eige styre, mellom anna for å markere sjølvstendet frå departementet.

4.5.3 NOU 2010: 11 Nemndsbehandling av forbrukertvister

Utvalet, som blei leidd av Liv Synnøve Taraldsrud, skulle sjå nærare på det utanrettslege tvisteløysingstilbodet for forbrukarklager. I grove trekk skulle utvalet vurdere naudsynet for utanrettsleg tvisteløysing på ulike marknader og effektivisering av sakshandsaminga i bransjenemndene, Forbrukarrådet og Sekretariatet for Forbrukarklageutvalet (som då heitte Forbrukartvistutvalet). Utvalet skulle også vurdere om Sekretariatet for Marknadsrådet og Forbrukarklageutvalet burde ta over saksførebuinga til Forbrukarrådet. Utvalet var sett saman av representantar for mellom anna Forbrukarrådet, Forbrukartilsynet (som då heitte Forbrukarombodet), departementet og næringslivet.

Etter utvalet si vurdering var det naudsynt å utvide det utanrettslege tvisteløysingssystemet slik at det også kunne handsame klager ved kjøp av bustad, persontransporttenester, private utdanningstilbod og tv-tenester. Vidare meinte utvalet at det var naudsynt med eit felles regelverk og ei offentleg godkjenningsordning for nemndene. Utvalet kom også til at mekling og førebuing av saker for nemndshandsaming burde liggje hos eitt og same organ. Dette for å unngå dobbelthandsaming. Utvalet føreslo derfor at Sekretariatet for Marknadsrådet og Forbrukarklageutvalet burde ta over meklingsoppgåvene og den saksførebuande rolla til Forbrukarrådet. I grunngivinga si nemnde utvalet også at Forbrukarrådet si dobbeltrolle som interesseorganisasjon for forbrukarar og nøytralt saksførebuande organ for Forbrukarklageutvalet, blei oppfatta som problematisk. Utvalet viste i samanheng med dette til SIFO-rapport nr. 4 frå 2007: Å få rett – når du har rett.

4.5.4 Rettsakter om handsaming av forbrukarklager

I 2013 vedtok EU eit direktiv om alternativ tvisteløysing i forbrukarsaker (2013/11/EU). Direktivet påla alle EU/EØS-land å ha eit utanrettsleg tvisteløysingstilbod på tilnærma alle forbrukarmarknader. Direktivet stilte ei rekkje krav til organiseringa av klageorgana og sakshandsaminga, og påla medlemsstatane å føre tilsyn med at krava blei følgde. Direktivet kravde ikkje at desse organa måtte treffe ei avgjerd. For å oppfylle krava i direktivet var det nok at organa mekla mellom forbrukaren og den næringsdrivande.

Direktivet og Taraldsrudutvalet si utgreiing om direktivet om alternativ tvisteløysing blei følgd opp i to lovproposisjonar: Prop. 32 L (2015–2016) lov om klageorganer for forbrukersaker og Prop. 145 L (2015–2015) lov om Forbrukerklageutvalget.

Forslaget til lov om klageorgan stilte krav til organiseringa av og sakshandsaminga til dei utanrettslege klagenemndene, og til Forbrukarrådet si klagehandsaming. Lovforslaget blei vedteke av Stortinget i 2016. Lova etablerte ei frivillig godkjenningsordning for dei private bransjenemndene. Gjennom denne lova fekk Forbrukarrådet også utvida meklingsplikta si, slik at rådet no må mekle på dei fleste område som ikkje er omfatta av ei offentleg godkjend bransjenemnd. Eit viktig unntak frå rådet si meklingsplikt er kjøp av fast eigedom. Desse avtalene er ikkje omfatta av Forbrukarrådet si meklingsplikt sjølv om dei i mange tilfelle heller ikkje er omfatta av ei bransjenemnd.

Den nye lova flytta ikkje meklingsoppgåvene frå Forbrukarrådet til Sekretariatet for Forbrukarklageutvalet og Marknadsrådet, slik Taraldsrudutvalet føreslo. Grunngivinga for dette var dels den lange erfaringa og dei gode resultata Forbrukarrådet kunne vise til med mekling, og dels at ein hos Forbrukarrådet var godt kjend med krava til nøytralitet i meklinga.

Lov om Forbrukerklageutvalget førte vidare tidlegare lov om behandling av forbrukertvister, men med enkelte justeringar som følgje av direktivet om alternativ tvisteløysing.

4.5.5 Gjennomgang av det statlege forbrukarapparatet i 2015

Fleirtalet i familie- og kulturkomiteen på Stortinget bad hausten 2013 regjeringa om å gjennomføre ein heilskapleg gjennomgang av forbrukarapparatet. Oppdraget blei gitt til Direktoratet for forvalting og ikt (Difi). Difi skulle mellom anna vurdere om det var føremålstenleg at Forbrukarrådet hadde forvaltingsoppgåver samstundes som det skulle vere eit uavhengig interesseorgan, om det var naudsynt med ei sterkare demokratisk forankring av den interessepolitiske verksemda, og om Forbrukarrådet sin struktur med fleire lokalkontor var kostnadseffektiv. Difi skulle også undersøkje om det var ei overlapping i oppgåver og aktivitetar mellom Forbrukarrådet og Forbrukarombodet (som no heiter Forbrukartilsynet).

Rapporten konkluderte med at verksemdene kunne vise til gode resultat kvar for seg, men at forbrukarapparatet samla sett verka fragmentert og lite kostnadseffektivt. Vidare vurderte Difi at kombinasjonen av interessepolitiske og forvaltingsmessige oppgåver var uryddig og svekte legitimiteten til Forbrukarrådet. Det blei påpeika to primære grunnar til dette: For det fyrste skal den interessepolitiske verksemda vere uavhengig av politisk styring, mens meklinga er underlagd politisk kontroll. Det kan vere uklart kor langt det interessepolitiske sjølvstendet rekk, og dette kan gi uheldige utslag dersom det politiske arbeidet til Forbrukarrådet får innverknad på forvaltingsoppgåvene. Den andre grunnen til at kombinasjonen av dei to rollene blei vurdert som problematisk, var at Forbrukarrådet skal fremje forbrukarinteresser og samstundes vere ein nøytral meklar i konfliktar mellom forbrukarar og næringsdrivande. Difi meinte derfor at rolla som interesseorgan burde skiljast frå meklingsoppgåvene.

Etter Difi si oppfatning burde forvaltingsoppgåvene bli samla i eit felles organ under dåverande BLD. Dette for å få ei betre samordning av verkemiddel og oppgåver, noko som på sikt kan gi eit tyngre og meir slagkraftig apparat, basert på ein felles kunnskapsbase. Ei samling av oppgåver og funksjonar i færre einingar ville også gjere det mogleg å effektivisere administrative funksjonar og fellestenester. Vidare påpeikte Difi at sett utanfrå, gav Forbrukarrådet og Forbrukarombodet inntrykk av å overlappe kvarandre relativt mykje, og at det var vanskeleg for aktørar både utanfor og innanfor apparatet å skilje mellom dei to verksemdene. Difi meinte at ei tydelegare tilsynsrolle for Forbrukarombodet kunne gi ei meir avklart oppgåvefordeling mellom ombodet og Forbrukarrådet.

Rapporten blei send på høyring i juni 2015. Difi si tilråding om å skilje Forbrukarrådet si forvaltingsverksemd frå den interessepolitiske verksemda fekk støtte frå eit fleirtal av høyringsinstansane. I tillegg til Forbrukarombodet og Norges Automobil-Forbund (NAF) var ei rekkje forvaltingsorgan, departement og bransjeorganisasjonar positive til eit skilje. Som grunngiving for eit skilje blei det, særleg frå bransjeorganisasjonane si side, argumentert med at det var uheldig å kombinere interessepolitiske oppgåver med mekling mellom forbrukarar og næringsdrivande.

Fleire høyringsinstansar var også einige med Difi om at forvaltingsoppgåvene burde samlast i eit felles organ under departementet. Det blei framheva at dette vil kunne gi ei rekkje positive effektar i form av ei effektivisering av administrative funksjonar og fellestenester, i tillegg til eit breiare og meir heilskapleg kunnskapsgrunnlag for politikkutforminga til dpartementet.

Forbrukarombodet føreslo ei alternativ løysing der tvisteløysinga skulle bli lagt til Sekretariatet for Marknadsrådet og Forbrukartvistutvalet, og Forbrukarrådet sin forbrukarservice og Forbrukar Europa skulle bli lagde til Forbrukarombodet.

Høyringsinstansane som var negative til eit skilje, var mellom anna Forbrukarrådet, Blindeforbundet, Leieboerforeningen, enkelte bransjeorganisasjonar, tilsetteorganisasjonar og dei skandinaviske systerorganisasjonane til Forbrukarrådet. Forbrukarrådet grunngav dette med at gjennomslagskrafta ville bli redusert dersom ein delte rådsoppgåvene. Rådet argumenterte for at ein liten og frittståande interesseorganisasjon ikkje ville ha den same tyngda som dagens organisasjon. Ifølgje Forbrukarrådet ligg det omfattande synergieffektar og gjennomslagskraft i utvekslinga av kompetanse og kunnskap mellom forvaltingsoppgåvene og det interessepolitiske arbeidet. Forbrukarrådet påpeikte også at den noverande modellen fungerte bra i praksis, noko som både omdømme- og brukarundersøkingar underbygde.

Forbrukarrådet var samstundes tydeleg på at det kan vere naudsynt med ei samordning eller samanslåing av oppgåver. For det fyrste føreslo rådet å opprette ein felles forbrukarportal for alle nemnder, Forbrukartilsynet og Forbrukarrådet, og det ville at Forbrukarrådet skulle drive denne. For det andre blei det føreslått å samlokalisere sekretariata for husleigeutvala eller slå dei saman med lokalkontora til Forbrukarrådet. For det tredje var rådet samd med Difi i at ein burde reindyrke Forbrukarombodet si tilsynsrolle, og lanserte samstundes tanken om å slå ombodet saman med Konkurransetilsynet. Ifølgje Forbrukarrådet ville dette styrkje kompetansen og auke forbrukarsatsinga.

Som ei direkte oppfølging av Difi sin gjennomgang, blei det i 2017 gjennomført organisatoriske endringar i Forbrukarrådet. Talet på lokalkontor blei redusert frå ti til tre, i høvesvis Tromsø, Stavanger og Skien, i tillegg til ei hospiteringsordning på Svalbard. Det blei også innført eit organisatorisk skilje i Forbrukarrådet ved at ein skulle drive med interessepolitikk frå hovudkontoret i Oslo, mens kontora i Tromsø, Stavanger og Skien skulle ha ansvar for meklingsoppgåvene. Forbrukarombodet si rolle som tilsynsorgan blei gjord tydeleg ved å endre namnet på verksemda frå ombod til tilsyn og ved å gi det nye tilsynet kompetanse til å gjere vedtak i alle saker.

4.6 Framtidig handsaming av forbrukarklager

4.6.1 Innleiing

Som gjennomgangen ovanfor viser, har det blitt føreslått ei rekkje, til dels omfattande, endringar i forbrukarapparatet dei seinare åra. Dette har ført til fleire justeringar. I arbeidet med stortingsmeldinga om forbrukarpolitikk har det vore vurdert om ein bør gjere meir grunnleggjande organisatoriske endringar i forbrukarapparatet. Eit sentralt moment i denne vurderinga har vore om det er mogleg å lage eit meir effektivt forbrukarapparat som på ein betre måte kan verne om forbrukarinteressene i ein stadig meir kompleks og digital kvardag. Når regjeringa har vurdert organisatoriske endringar, har ein viktig føresetnad for det sterke norske forbrukarapparatet stått fast: nemleg solid og føreseieleg finansiering.

Som vist under punkt 4.1. er det særleg to utfordringar med dagens organisering: For det fyrste er forvaltingsoppgåvene på forbrukarområdet fordelte mellom fleire verksemder. Dette kan føre til meir dobbeltarbeid og ei noko svakare samordning enn om oppgåvene hadde vore samla i eitt organ. For det andre har Forbrukarrådet ei uheldig dobbeltrolle: På den eine sida skal rådet vere talerøyr og interesseorganisasjon for forbrukarane, og på den andre sida skal det tilby nøytral mekling i klagesaker.

Regjeringa har vedteke å samle den offentlege handsaminga av forbrukarklager i Forbrukartilsynet. Dette vil gjere handsaminga av forbrukarklager meir effektiv og brukarvennleg. Samstundes opnar det for å reindyrke Forbrukarrådet si rolle som interesseorganisasjon og utvikle Forbrukartilsynet si rolle som det sentrale forvaltingsorganet på forbrukarområdet.

Endringa inneber at handsaminga av forbrukarklager blir flytt frå Forbrukarrådet og Sekretariatet for Marknadsrådet og Forbrukarklageutvalet til Forbrukartilsynet. Forbrukarrådet har ei eiga avdeling som handsamar forbrukarklager etter kjøp over landegrensene i EØS-området, Forbrukar Europa, som også blir flytt til Forbrukartilsynet.

I det følgjande gir vi ei nærare grunngiving for regjeringa si avgjerd om å samle forvaltingsoppgåvene. Deretter ser vi på nokre av konsekvensane som følgjer i kjølvatnet av denne avgjerda, i tillegg til ei grunngiving for lokaliseringa av det utvida tilsynet.

4.6.2 Om handsaminga av forbrukarklager

Forbrukarrådet har i dag tre hovudoppgåver: å fremje forbrukarane sine interesser, å mekle mellom forbrukarar og næringsdrivande, og å gi informasjon. Dei ulike oppgåvene kan stå i motsetnad til kvarandre, og dette kan skape utfordringar.

Ei av utfordringane er at Forbrukarrådet både skal fremje forbrukarinteresser og samstundes nøytralt mekle mellom forbrukarar og næringsdrivande i enkeltsaker. I høyringa av Difi-rapporten var det fleire høyringsinstansar som påpeikte at det er uheldig at same organ har begge desse rollene.

Det finst ingen haldepunkt for å hevde at Forbrukarrådet i dag ikkje reint faktisk er ein nøytral meklingsinstans. Før meklinga går i gang, får partane beskjed om at Forbrukarrådet er nøytralt i meklinga. Dette går også klart fram av interne retningslinjer og Forbrukarrådet si serviceerklæring. Etter departementet si vurdering er ein godt medviten i organisasjonen om kor viktig det er å vere nøytral. I dag er det eit klart organisatorisk skilje mellom den delen av Forbrukarrådet som driv påverknadsarbeid, og den delen som meklar mellom forbrukarar og næringsdrivande. Påverknadsarbeidet skjer i Oslo, mens meklinga skjer ved dei tre lokalkontora.

I tillegg til at meklaren skal vere nøytral, er det viktig at partane faktisk oppfattar meklaren som nøytral. Dersom meklaren ikkje blir oppfatta som nøytral, vil dette kunne gjere det vanskelegare å komme fram til ei minneleg løysing. Forbrukarrådet bruker media aktivt for å påverke både private og offentlege verksemder til å gjere meir forbrukarvennlege val. Dette er ein viktig del av rolla som forbrukarane sitt interesseorgan. Slike utspel utfordrar samstundes dei næringsdrivande si oppfatning av nøytraliteten til Forbrukarrådet. Dette gjeld særleg der det har vore interessepolitiske utspel i saker som Forbrukarrådet seinare må mekle i. Dersom Forbrukarrådet skulle ta meir omsyn til si nøytrale meklarrolle i påverknadsarbeidet, vil det på den andre sida kunne føre til at Forbrukarrådet ikkje varetek den forbrukarpolitiske rolla si som pådrivar for forbrukarinteresser i viktige samfunnsspørsmål.

Ei anna utfordring er kombinasjonen av rolla som forvaltingsorgan underlagt styringa til departementet, og rolla som ein uavhengig interesseorganisasjon. Difi trekkjer særleg fram dette perspektivet i konklusjonen om at påverknadsarbeidet bør skiljast frå klagehandsaminga. Difi meiner denne kombinasjonen er uryddig, og påpeikar at dette er særleg problematisk der Forbrukarrådet sitt interessepolitiske arbeid fører til nye oppgåver for forvaltingsdelen av verksemda.

Som vist over, er det ikkje alltid eit klart skilje mellom kva som er interessepolitisk arbeid, og kva som er forvaltingsarbeid. Desse uklarleikane kan skape utfordringar, både ved at Forbrukarrådet ikkje er tilstrekkeleg uavhengig i det forbrukarpolitiske arbeidet, og ved at det blir for lite styring av forvaltingsdelen.

I høyringssvaret sitt til Difi-rapporten meinte Forbrukarrådet at ei deling av det interessepolitiske arbeidet og meklingsoppgåvene ville svekkje samfunnsoppdraget til forbrukarapparatet. Rådet grunngav dette med at eit samla Forbrukarråd gir tverrfagleg forankring og synergieffektar, og uttalte i den samanhengen:

«Forbrukerrådets tunge kompetanse på forbrukerjuss, og kunnskap om hvor skoen trykker ut fra de nær 100 000 årlige henvendelsene, gir påvirkningsdelen vesentlig sterkere faglig tyngde og seriøsitet for vurdering og agering i forhold til næringene.»

Poenget blei eksemplifisert ved å vise til tre konkrete saker: Røeggensaka (sak for Høgsterett om strukturerte spareprodukt), arbeidet med å redusere konfliktnivået ved bustadsal og finansportalen.no.

Forbrukarrådet meklar ikkje i saker om bustad eller finans. Desse sakene blir handsama av Finansklagenemnda. At Forbrukarrådet likevel har tatt ei aktiv rolle på desse saksfelta, viser at Forbrukarrådet kan gjere viktig påverknadsarbeid uavhengig av om det har ansvaret for klagehandsaminga. Område som er omfatta av Forbrukarrådet sitt meklingsarbeid og toppar den årlege klagestatistikken, mellom anna bruktbilar og handverkartenester, har Forbrukarrådet tradisjonelt brukt relativt sett mindre ressursar på i det interessepolitiske arbeidet.

Sjølv utan meklingsoppgåver vil Forbrukarrådet kunne ha god innsikt i ulike forbrukarutfordringar. Rådet vil framleis ha tilgang på statistikk over saker som blir tekne imot av det nye Forbrukartilsynet, og vil få informasjon i det interessepolitiske arbeidet, både gjennom kontakten med enkeltforbrukarar og i rolla det har i ulike bransjenemnder. Ettersom Forbrukarrådet har styre- og nemndsmedlemmar i desse nemndene, har det god innsikt i kva for utfordringar forbrukarane møter på ei rekkje ulike marknader.

Etter BFD si vurdering er det synergieffektar og effektivitetsgevinstar ved å samle klagehandsaminga i Forbrukartilsynet. Det er fleire grunnar til dette.

Å samle tilsynsverksemda og handsaminga av forbrukarklager i eitt organ vil, som Difi påpeikte i rapporten sin om forbrukarapparatet, kunne gi betre samordning av verkemiddel og oppgåver. Dette kan på sikt gi eit tyngre og meir slagkraftig apparat. Ei auka samordning blir stadig viktigare, mellom anna på grunn av utviklinga i EU. Der får tilsynsorgana ei stadig viktigare rolle i å sikre forbrukarane sine privatrettslege rettar. Som følgje av den nye forordninga om forbrukarvernsamarbeid skal Forbrukartilsynet kunne forhandle med næringsdrivande om kompensasjon til forbrukarane, til dømes i form av prisavslag, erstatning eller retting.

Også i dag vil det i mange saker vere dei same reglane ein skal tolke og ta stilling til. Forbrukarane sine privatrettslege rettar er ikkje berre avgjerande for klagehandsaminga, men også for den offentlegrettslege handhevinga av marknadsføringslova. Etter marknadsføringslova skal Forbrukartilsynet slå ned på urimelege avtalevilkår og urimeleg handelspraksis, inkludert systematiske brot på forbrukarane sine privatrettslege rettar. Ved å leggje handsaminga av forbrukarklager og handhevinga av regelverket til eitt organ, vil ein kunne få ei meir ressurseffektiv og einskapleg tolking av regelverket.

Å samle tilsynsverksemda og handsaminga av forbrukarklager i eitt organ vil også bidra til at ein i endå større grad enn i dag får eit felles kunnskapsgrunnlag for politikkutviklinga på forbrukarområdet. I Difi-rapporten om forbrukarapparatet blei dette framheva som eit av fleire argument for å samle forvaltingsoppgåvene i forbrukarsektoren i eitt organ.

Når det gjeld meklinga til Forbrukarrådet og saksførebuinga til sekretariatet, er det i dag mykje overlapping mellom dei to. Alle sakene sekretariatet handsamar, har fyrst vore til handsaming i Forbrukarrådet. Dette inneber at både Forbrukarrådet og sekretariatet må klargjere faktum og juss i éi og same sak. Sjølv om sekretariatet kan byggje på mykje av den informasjonen det får frå Forbrukarrådet, må det også gjere eigne vurderingar. Å samle desse oppgåvene vil derfor kunne innebere ei viss effektivisering, noko som tilseier at klagehandsaminga til Forbrukarrådet og sekretariatet bør bli samla i eitt organ.

Effektiviseringspotensialet ved å samle klagehandsaminga i Forbrukarrådet og sekretariatet blei også framheva av Taraldsrudutvalet i 2010. Basert på dette og Forbrukarrådet si rolle som interesseorganisasjon, gjekk eit einrøystes utval, inkludert medlemmane frå Forbrukarrådet, Forbrukartilsynet og Forbrukarklageutvalet, inn for å flytte klagehandsaminga frå Forbrukarrådet til sekretariatet.

På bakgrunn av dette har regjeringa vedteke å samle den statlege handsaminga av forbrukarklager hos Forbrukartilsynet.

4.6.3 Særleg om Forbrukar Europa

Forbrukar Europa er i dag ei eiga avdeling i Forbrukarrådet og held til i Oslo. Forbrukar Europa er finansiert 50 prosent av EU-kommisjonen og 50 prosent av Forbrukarrådet. Forbrukar Europa er ein del av eit større nettverk av forbrukarkontor (The European Consumer Centres Network), oppretta av EU-kommisjonen. Nettverket har kontor i alle EU-land i tillegg til på Island og i Noreg. Nettverket hjelper forbrukarar med klager over landegrensene i EØS-området. Forbrukar Europa handterer saka dersom ho gjeld ein norsk forbrukar eller ein norsk næringsdrivande.

Forbrukar Europa gir informasjon om forbrukarrettar og meklar mellom forbrukarar og næringsdrivande. Dersom Forbrukar Europa ikkje får til ei minneleg løysing, hjelper det forbrukaren med å finne riktig nemnd.

Forbrukar Europa skriv også høyringar, tek del i samarbeidsprosjekt med andre kontor i nettverket og gir innspel til Kommisjonen. Der vil det kunne fortelje om eventuelle manglar det har avdekt i det felleseuropeiske forbrukarvernet. Dette er likevel ein mindre del av arbeidsoppgåvene.

Regjeringa vurderer derfor Forbrukar Europa som ein del av klagehandsamingstilbodet til Forbrukarrådet som no skal bli flytt til Forbrukartilsynet.

4.6.4 Ny saksgang

Eitt av motiva til å samle handsaminga av forbrukarsaker i eitt organ er at det kan vere med på å effektivisere klagehandsaminga. Som nemnt ovanfor blir klagene som skal til Forbrukarklageutvalet, handsama i ein todelt prosess. Fyrst meklar Forbrukarrådet mellom partane. Dersom partane ikkje blir einige og ein av dei ønskjer å få saka handsama i Forbrukarklageutvalet, blir saka send over til sekretariatet. Sekretariatet førebur saka for handsaming i utvalet og skriv mellom anna utkast til vedtak. Begge instansane må undersøkje faktum i saka og gjere juridiske vurderingar.

Når desse funksjonane blir plasserte i eitt og same organ, må ein vurdere nærare korleis saksgangen bør vere for å få ein mest mogleg ressurseffektiv prosess. Saksgangen er i dag regulert i lov om godkjenning av klageorganer for forbrukarsaker og forbrukarklagelova. Endringar i desse lovene må på høyring. Regjeringa vil derfor skrive eit høyringsnotat med forslag til endringar i det relevante regelverket før framlegging av forslag til lovendringar for Stortinget. I dette høyringsnotatet vil spørsmålet om ny saksgang i forbrukarsaker bli drøfta nærare.

4.6.5 Lokalisering

Regjeringa ønskjer å leggje til rette for vekst og utvikling i heile landet. For å få til dette er det viktig å sikre ei spreiing av statlege arbeidsplassar. På den andre sida er det viktig av omsyn til effektiv ressursbruk at det utvida Forbrukartilsynet ikkje er spreidd utover for mange stader.

Forbrukarrådet handsamar i dag klagesaker ved dei tre kontora i Skien, Stavanger og Tromsø. I tillegg er det ei hospiteringsordning på Svalbard. Dette er resultatet av omorganiseringsprosessen i 2017, der talet på lokalkontor i Forbrukarrådet blei redusert frå ti kontor. Sjå punkt 4.5.5. for meir informasjon om dette. Som ein konsekvens av at regjeringa vil flytte klagesakshandsaminga frå Forbrukarrådet til Forbrukartilsynet, vil Forbrukartilsynet ta over desse kontora.

I vurderinga av kvar det utvida tilsynet skal liggje, har det vore viktig for regjeringa å byggje vidare på dei kompetansemiljøa som nyleg har blitt bygde opp i Skien, Stavanger og Tromsø. Det nye Forbrukartilsynet, inkludert tilsynsverksemda som i dag er i Oslo, skal derfor bli lokalisert med utgangspunkt i dei tre kontora i Tromsø, Stavanger og Skien. Hovudkontoret og tilsynsverksemda skal liggje i Grenlands-området. Forbrukar Europa, som i dag er lokalisert ved Forbrukarrådet sitt hovudkontor i Oslo, blir flytt til det utvida Forbrukartilsynet sitt hovudkontor i Grenland. Årsverk knytta til sakshandsaminga av forbrukarsaker som i dag blir utført av Sekretariatet for Marknadsrådet og Forbrukarklageutvalet i Oslo, blir fordelte mellom det utvida Forbrukartilsynet sine kontor i Tromsø, Stavanger og Grenland.

4.7 Ansvaret for forsking og analyse i sektoren

BFD har hovudansvaret for eit godt kunnskapsgrunnlag i forbrukarsektoren. Ein vesentleg del av forbruksforskinga blir utført av Forbruksforskingsinstituttet SIFO. Tidlegare var SIFO organisert som eit uavhengig forvaltingsorgan med særskilde fullmakter, underlagd departementet. Parallelt med Difi sin gjennomgang av forbrukarapparatet gjennomførte departementet ei vurdering av verksemda, finansieringsmodellen og tilknytingsforma til SIFO, og ei vurdering av kva tilknyting SIFO har til FoU-sektoren. Bakgrunnen var utfordringane ved å utvikle forbruksforskinga i eit lite og sektortilknytt institutt med ein relativt avgrensa marknad for oppdragsforsking. Departementet vurderte at det ville vere lurt å knyte SIFO opp mot eit større FoU-miljø, framfor å la instituttet halde fram som eit sjølvstendig og lite forskingsinstitutt. Dette førte til samtalar mellom styra i SIFO og Høyskolen i Oslo og Akershus (HiOA). Samtalane førte vidare til eit styrevedtak om verksemdsoverdraging der SIFO blei ein del av HiOA. Departementet slutta seg til dette vedtaket, og overdraginga blei gjennomført i 2016. HiOA fekk universitetsstatus i 2018 og heiter no OsloMet – storbyuniversitetet. I dag er SIFO eitt av fleire institutt under OsloMet.

Som ein del av forskingsoppdraget til SIFO blir det gjennomført regelmessige undersøkingar i den såkalla «SIFO-surveyen». Der kartlegg ein haldningar og kunnskap som forbrukarane har om ulike tema, og korleis forbrukarmarknadene fungerer. Spørsmåla kan variere frå år til år, men med ei stamme av faste spørsmål. EU gjennomfører også årlege forbrukarundersøkingar («Consumer Scoreboards») som alle EU-landa, Noreg og Island er med i. SIFO har her ei viktig rolle som bidragsytar, og er mellom anna med på å kvalitetssikre spørsmåla i undersøkingane. Desse undersøkingane gir oss godt grunnlag for å samanlikne tilhøva til forbrukarane i Noreg med 29 andre europeiske land. I nokre tilfelle kjøper BFD også utgreiingar frå forskings- og analysemiljø utanfor sektoren.

Forbrukarrådet har ei fakta- og analyseavdeling som mellom anna analyserer Forbrukarrådet sin eigen klagestatistikk. I tillegg bruker Forbrukarrådet delar av budsjettet sitt til å kjøpe undersøkingar, testar og forskingsrapportar, mellom anna som underlag for det interessepolitiske arbeidet. Forbrukartilsynet fører også statistikk over førespurnadene det får frå publikum, men analyserer berre til ein viss grad desse tala.

Eit godt og heilskapleg kunnskapsgrunnlag er viktig for å sikre eit godt forbrukarvern. Difi påpeikte i gjennomgangen sin i 2015 at det fragmenterte forbrukarapparatet i Noreg også gir eit meir fragmentert grunnlag for utvikling av politikk. Inntrykket var at SIFO og Forbrukarrådet gjerne arbeider kvar for seg med utgreiingar og forsking, og at kunnskapen ikkje blir godt nok utnytta. Difi tilrådde at ein i støre grad bør samle styresmakt- og forvaltingsoppgåver i forbrukarsektoren i eit felles organ under dåverande BLD. Dette skulle vere med på å sikre at departementet fekk eit breiare og meir heilskapleg kunnskapsgrunnlag som utgangspunkt for utvikling av politikk, og at departementet dermed kunne bli ein tydelegare forbrukarpolitisk aktør.

Regjeringa meiner det er naturleg at eit utvida Forbrukartilsyn får eit særleg ansvar for kunnskapsgrunnlaget i forbrukarsektoren. Med den føreslåtte omorganiseringa vil Forbrukartilsynet ha den fremste juridiske ekspertisen på forbrukarområdet. Tilsynet vil handsame store mengder førespurnader frå forbrukarane, og dermed få innsikt i kva utfordringar forbrukarane møter, og kva handelspraksis næringslivet har. Samstundes vil Forbrukartilsynet kunne føre ein samla statistikk for klagesaker innan forbrukarsektoren. Juridisk ekspertise, kjennskap til handelspraksis og klagestatistikk er likevel ikkje nok til å få eit heilskapleg kunnskapsgrunnlag. Tilsynet bør også kunne innhente forsking og analyse på forbrukarområdet.

Regjeringa meiner samstundes at Forbrukarrådet bør oppretthalde kompetansen det har på å analysere problemstillingar som gjeld forbrukarane. Dette for at Forbrukarrådet framleis skal vere ein slagkraftig interesseorganisasjon for forbrukarane, med høg fagleg kompetanse i forbrukarspørsmål.

4.8 Samarbeid mellom bransjenemnder

I dag finst det ei rekkje bransjefinansierte klagenemnder i ulike marknader. Eit stort fleirtal av desse har blitt oppretta på grunnlag av avtaler mellom Forbrukarrådet og ulike bransjeorganisasjonar. Forbrukarrådet innhenta i 2016 ein rapport frå Deloitte om nemndsystemet. Føremålet med rapporten var å få ei vurdering av om auka samarbeid mellom klagenemndene kan spare kostnader og auke kvaliteten i sakshandsaminga og avgjerdene. I rapporten drøfta ein mellom anna eit konsept for korleis ein potensielt kan organisere klagenemndsordninga i Noreg i framtida. Konseptet blei kalla «Nemndenes hus» og innebar i grove trekk at nemndssekretariata blir samla i ein organisasjon med felles administrasjon, leiing og lokale. I rapporten blei det konkludert med at auka samarbeid generelt og konseptet «Nemndenes hus» spesielt gir ei rekkje fordelar. Konseptet legg godt til rette for å sikre meir effektiv drift og sterkare og meir robuste fagmiljø. Det vil også gjere nemndene meir uavhengige av bransjen. Samstundes blir det påpeika i rapporten at det er utfordringar ved å få gjennomført dette konseptet. Nemndene er baserte på avtaler, og partane må ønskje å ta del i eit nærare samarbeid for at dette skal vere mogleg. Intervjua med sekretariatsleiarane som Deloitte gjennomførte, avdekte at det ikkje var nokon som ønskte å gå inn i eit omfattande samarbeid med ein gong. Ei av utfordringane som blei framheva, er at klagenemndene må sjå at eit nærare samarbeid er til fordel for deira sekretariat – kostnadsnivået må i alle fall ikkje auke. I rapporten tilrår ein derfor at det blir vurdert sterkare innslag av offentleg finansiering.

Også mindre omfattande samarbeid, til dømes samanslåing av enkelte nemndssekretariat, felles klagemottak og/eller felles sakshandsamingssystem, blei vurdert.

I etterkant av rapporten har Forbrukarrådet jobba med utvalde nemndssekretariat med tanke på samanslåing.

I Granavolden-plattforma tek regjeringa til orde for eit bransjestyrt og digitalt «Nemndenes hus». Regjeringa ser positivt på eit tettare samarbeid mellom nemndene, så lenge partane i nemndsavtalene ønskjer dette. Eit privat finansiert klagehandsamingstilbod etablert gjennom eit frivillig samarbeid mellom ansvarlege næringslivsaktørar og forbrukarrepresentantar, har ei rekkje gunstige konsekvensar. For det fyrste får forbrukarane eit hovudsakleg gratis klagehandsamingstilbod som gjer det mogleg å ta avgjerder med høg kvalitet. For det andre får næringslivet auka kunnskap om forbrukarane sine utfordringar og frustrasjonar. Dette kan igjen føre til endringar i handelspraksis som forbrukarar har vore misfornøgde med. For det tredje er det eit viktig utgangspunkt at det er næringa sjølv som hovudsakleg betalar for å få løyst forbrukarklager på sine respektive område, ikkje det offentlege. Det er framfor alt næringa som kan setje inn tiltak for å få redusert talet på klager, og det er derfor viktig å gi næringslivet økonomiske insentiv til å halde klagene på eit lågt nivå.

4.9 Regjeringa vil

• samle klagehandsamingsarbeidet på forbrukarområdet hos Forbrukartilsynet

• gi Forbrukartilsynet eit særleg ansvar for å vareta kunnskapsgrunnlaget på forbrukarområdet

• lokalisere Forbrukartilsynet utanfor Oslo i tråd med retningslinjene for lokalisering av statlege arbeidsplassar og statleg tenesteproduksjon

5 Ein internasjonal forbrukarpolitikk

Foto: Johnér

5.1 Innleiing

Norske forbrukarar kjøper i stort omfang varer og tenester av internasjonale tilbydarar, reiser mykje og tek raskt i bruk nye digitale tenester.3 Regjeringa har ein tydeleg ambisjon om å ta del i internasjonalt samarbeid på relevante arenaer, for å utvikle internasjonal forbrukarpolitikk og forbrukarvernregelverk til beste for forbrukarane.

Forbruket i dag skjer i stor grad på tvers av landegrenser. Der det tidlegare var éin eller to store globale merkevarer, er det no ei rekkje store internasjonale selskap som pregar kvardagen til forbrukarane. Facebook, Apple, Spotify, Google og Amazon, for å nemne nokon.

Internasjonalisering av forbruket kjem til uttrykk på fleire måtar:

• Handel av varer og tenester over landegrensene. Framveksten og utbreiinga av netthandel har gjort det enklare å handle over landegrenser. For forbrukarane inneber dette tilgang til eit langt større utval av varer og tenester.

• Digitalisering. Digitale plattformer, som Airbnb, gjer det enkelt for kven som helst å inngå avtaler med andre over heile verda. Måten plattformene er innretta på, gjer at ein på ein enkel måte kan finne ein tilbydar i utlandet, inngå avtale og betale. Norske forbrukarar er i verdstoppen når det gjeld å ta i bruk nye digitale tenester.4

• Reiseverksemd. God privatøkonomi og auka fleksibilitet i arbeidslivet for mange gjer det mogleg å reise meir. Mange pensjonistar vel å opphalde seg utanlands større delar av året.

• Endra forretningsstruktur. Framveksten av fleire store globale og digitale selskap som tilbyr varer og tenester til forbrukarar.

Internasjonaliseringa byr på nye moglegheiter og eit større tilfang av varer og tenester. I EØS gir felles EU/EØS-reglar godt forbrukarvern og moglegheit til klagehandsaming dersom det oppstår problem. Samarbeid om tilsyn og handheving styrkjer også forbrukarvernet i EØS.

Internasjonaliseringa medfører også nokre utfordringar. Behovet for internasjonalt samarbeid aukar når produksjonen av og handelen med varer og tenester skjer over landegrensene. Ein må ha eit samarbeid om analyse av problem, utvikling av regelverk, tilsyn og handheving. Regjeringa prioriterer derfor å ta del i arbeidet for eit sterkt forbrukarvern internasjonalt, ikkje berre i EØS-området, men også globalt, gjennom OECD og FN.

For at ein marknad skal fungere godt, treng ein spelereglar. Effektivt tilsyn med og effektiv handheving av desse spelereglane må til for å sikre rettferdig konkurranse mellom næringsdrivande og å sørgje for at forbrukarane har høg tillit til marknaden. Å motverke svindel, urimeleg handelspraksis og annan ulovleg verksemd er derfor ei prioritert forbrukarpolitisk oppgåve for norske styresmakter, også internasjonalt.

Det er etablert ulike arenaer for samarbeid på forbrukarområdet. Arbeidet spenner frå utveksling av beste praksis og rettleiingar om utvikling og handheving av politikk til konkret, bindande regelverk og felles koordinerte tilsynsaksjonar mellom styresmaktene i ulike land.

På forbrukarområdet er EU, OECD og FN særleg aktuelle arenaer for internasjonalt samarbeid. Den viktigaste arenaen er EU, for det er der det i størst grad blir utforma regelverk som er direkte styrande for norske forbrukarar sine rettar og norske næringsdrivande sine plikter. Medverknad i arbeidet med utforming av politikk og regelverk på europeisk nivå har derfor høg prioritet frå norsk side.

5.2 Europeisk samarbeid

Norsk tilgang til EU sin indre marknad har vore med på å gi eit breiare vare- og tenestetilbod for norske forbrukarar, auka konkurranse på pris og kvalitet, og tilgang til langt fleire kundar for norske verksemder. Gjennomføring av EØS sitt forbrukarvernregelverk har i det store og heile ført til auka forbrukarvern i Noreg. Det meste av ny forbrukarlovgiving i Noreg frå og med 1990-talet er kommen gjennom innføring av EØS-regelverk. Dette gjeld til dømes pakkereiselova og modernisering av marknadsføringslova og angrerettlova.

Forbrukarpolitikken har fått ein meir sentral plass på agendaen til EU dei seinare åra. Dette kjem delvis av at privat forbruk utgjer 56 prosent av BNP i Europa,5 kombinert med erkjenninga av at trygge forbrukarar er ein føresetnad for innovasjon og vekst.6 Det europeiske samarbeidet med grunnlag i EØS-avtala er derfor ein viktig internasjonal samarbeidsarena for Noreg på forbrukarfeltet.

5.2.1 Utvikling av felles forbrukarvernreglar

Forbrukarvernreglar har lenge vore eit viktig område i EU-retten, og det er vedteke ei rekkje direktiv som alle er tekne inn i EØS-avtala og dermed også i norsk lovgiving. Dette omfattar reglar om til dømes marknadsføring, timeshare, forbrukarkjøp og garantiar. Noreg har også teke inn forbrukarvernreglar på sektorar som energi, miljø, transport, mat, kosmetikk, produkttryggleik og telekommunikasjon (t.d. reglar om roaming). For EU sin del er eit sterkt forbrukarvern i digitale tenester (roaming, portabilitet, geoblokkering) sentralt for utviklinga av den digitale indre marknaden. Eit einsarta regelverk i heile EØS-området gir forbrukarane auka tryggleik når dei handlar varer og tenester utanfor sitt eige land. Det styrkjer også rettstryggleiken for næringsdrivande som opererer over landegrenser.

EØS-forbrukarvernregelverket har tradisjonelt i stor grad vore samansett av minimumsreglar, noko som har vore sett på som viktig for norske myndigheiter og forbrukarorganisasjonar. Der EU vedtek minimumsreglar står EU- og EØS-landa frie til å ha strengare reglar. Minimumsreglar har på mange område styrkt forbrukarvernet i Noreg, samstundes som vi har kunne oppretthalde eller utvikle nytt regelverk som gir sterkare forbrukarvern enn dei europeiske minstekrava. Dette handlingsrommet har også gitt oss høve til raskt å vedta nasjonalt regelverk i Noreg for å møte nye utfordringar. Finansielle tenester er eit døme på eit område der EØS-reglar dekkjer svært mykje, mens område som gjeldsordning og bustad i hovudsak er regulerte av nasjonale føresegner.

Utviklinga den seinare tida har gått mot at EU-kommisjonen i større grad ønskjer fullharmonisering av regelverket. Det inneber at landa ikkje kan fastsetje nasjonale reglar som gir betre forbrukarvern enn EU-reglane på det aktuelle området. I praksis vil det seie at mange land får eit sterkare forbrukarvern, mens enkelte land har måtte redusere vernet slik at alle er på same nivå. Noreg har på mange område eit høgt forbrukarvernnivå samanlikna med ei rekkje andre land. Utgangspunktet til Noreg har derfor vore at landa bør kunne velje å ha reglar med sterkare forbrukarvern enn det som EU vedtek (minimumsharmonisering). Ei sentral sak som illustrerer dette, er reglane for reklamasjon ved forbrukarkjøp. I Noreg er seljaren i utgangspunktet ansvarleg for feil og manglar som oppstår i to år etter kjøpet. Fristen blir forlenga til fem år der vara er meint å vare vesentleg lenger. Dette gjeld til dømes bilar, kvitevarer og møblar. Kommisjonen føreslo i 2015 nye, fullharmoniserte reglar om forbrukarkjøp av varer, med to års ansvarsperiode for seljar, uansett kor lenge vara er meint å vare. Noreg har saman med EFTA-partnarane Island og Liechtenstein arbeidd for at dei nye reglane blir slik at det vil vere mogleg å fortsetje med ein lengre frist enn to år. Mange land meiner det same, og i direktivet som blei formelt vedteke 20. mai 2019, er reglane om ansvarsperioden minimumsharmoniserte.

EU-kommisjonen har evaluert forbrukarvernregelverket og konkluderte i mai 2017 med at regelverket stort sett fungerer godt, sjølv om nokre av direktiva er over 20 år gamle. Kommisjonen såg samstundes at fleire av direktiva trong små oppdateringar. I april 2018 la Kommisjonen derfor fram to direktivforslag i pakka A New Deal for Consumers. Desse forslaga inneheld fleire element som kan ha mykje å seie for norske forbrukarar og næringsdrivande. Regjeringa arbeider aktivt for å påverke delar av forslaga i tråd med norske interesser. To av forslaga blir omtalte nedanfor i boks 5.1 og 5.2.

Pakka A New Deal for Consumers inneheld fleire forslag som norske styresmakter er positive til, då dei vil vere med på å sikre eit sterkare forbrukarvern og betre konkurransetilhøve for næringsdrivande. Dette har Noreg gitt innspel om til dei lovgivande organa i EU, i samarbeid med EFTA-partnarane våre. Hovudbodskapen var som følgjer:

• Det er positivt at det kjem framlegg om å samordne kriterium for økonomiske sanksjonar ved brot på forbrukarvernlovgivinga, men ein bør ikkje leggje føringar for korleis ein nasjonalt skal fordele innkomne midlar frå slike sanksjonar.

• Det er positivt at forbrukarar som blir utsette for urimeleg handelspraksis, blir sikra rett til å få erstatning eller til å heve kontrakten.

• Ein bør ikkje endre reglane om angrerett ved netthandel slik at forbrukarane får dårlegare rettar.

• Det er positivt at ein føreslår nye informasjonskrav for nettbaserte marknadsplassar, og at forbodet mot skjult marknadsføring i nettbaserte søkjetenester blir klarare. Det er positivt at forbrukarvernreglane også skal gjelde ved kjøp av digitale tenester der forbrukarane si motyting ikkje er pengar, men personopplysingar. Samstundes blir det gjort framlegg om forbetringar i desse nye reglane.

Regjeringa vil følgje det vidare arbeidet med A New Deal for Consumers og vere med på å sikre eit strengt forbrukarvern i Europa.

5.2.2 Utvikling av forbrukarpolitikk gjennom forbrukarprogrammet til EU

For perioden 2014–2020 har EU eit pågåande forbrukarprogram som skal sikre ei rekkje ulike forbrukarpolitiske aktivitetar. Føremålet med forbrukarprogrammet er å byggje opp under EU sin politikk om å setje den medvitne forbrukaren i sentrum i den indre marknaden i EU. Programmet vil gjere dette ved å medverke til aktivitetar for å verne om helse, tryggleik og forbrukarane sine økonomiske interesser, i tillegg til å arbeide for forbrukarane sin rett til informasjon, utdanning og til å organisere seg. Programmet supplerer, støttar og følgjer medlemsstatane sin politikk på området.

Dei viktigaste elementa i programmet er å

• styrkje arbeidet med produkttryggleik via effektiv marknadsføring

• forbetre informasjon, utdanning og kunnskap om forbrukarane sine rettar, utvikle ein kunnskapsbase som grunnlag for forbrukarpolitikken og støtte forbrukarorganisasjonar

• styrkje forbrukarane sine rettar, særleg gjennom regelverk og forbetring av moglegheita for tvisteløysing, inkludert alternativ tvisteløysing dvs utanfor rettsapparatet

• forbetre handhevinga av regelverket på tvers av grensene ved å styrkje samarbeidet mellom handhevingsstyresmaktene og gi råd til forbrukarane

Noreg tek aktivt del i EU sitt forbrukarprogram for å hjelpe til med utviklinga av regelverk, aktivitetar og andre tiltak som blir utarbeidde i EU på forbrukarområdet. Forbrukarprogrammet gjer det også mogleg for norske verksemder, kunnskapsinstitusjonar og andre organ å søkje midlar frå programmet. Det gjer det i tillegg mogleg for dei å ta del i anbodskonkurransar på forskingsprosjekt. At Noreg er med i tiltak som handhevingsnettverket (Forbrukartilsynet) og European Consumer Centres--nettverket (Forbrukar Europa), gir eit auka vern for norske forbrukarar. Også forbruksforskingsinstituttet SIFO tek del i aktivitetar i regi av programmet.

At Noreg er med i forbrukarprogrammet, gjer at vi blir inkluderte i EU sine studiar på lik linje med medlemslanda. Dette gjeld til dømes forbrukarundersøkinga «Consumer Market Scoreboard» og oppfølgingstudiar av problematiske marknader eller aktuelle tema. Studiane dannar grunnlag for politikkutviklinga i EU.

I forslaget til EU-program for neste periode (2021–2027) har ein slått saman fleire program, og Forbrukarprogrammet er då ein del av EU-programmet for den indre marknaden.

5.3 Internasjonalt samarbeid

OECD er ein viktig arena for internasjonalt samarbeid på forbrukarområdet. I seinare år har arbeidet i OECD særleg vore retta mot forbrukarutfordringar i samband med digitalisering og e-handel. Temaa blir utforska gjennom studiar og kartleggingsprosjekt av moglegheiter og utfordringar for politikkutforming. På bakgrunn av kartleggingane blir det utarbeidd retningslinjer og anbefalingar for nasjonal politikkutforming som alle medlemslanda stiller seg bak. Arbeidet legg dermed føringar for tiltak og reguleringar i alle medlemslanda i OECD, inkludert fleire land der ein finn store globale selskap (t.d. USA).

FN har også forbrukarvern på dagsordenen. Generalforsamlinga vedtok 22. desember 2015 retningslinene United Nations Guidelines for Consumer Protection. Desse inneheld viktige prinsipp for forbrukarvern og dannar eit grunnlag for vidare samarbeid. Føremålet med arbeidet i FN er i stor grad å sørgje for at fleire land kjem opp på eit minimumsnivå, og å stimulere til utvikling av forbrukarvern i alle land.

5.4 Regjeringa vil

• medverke til eit sterkt forbrukarvern gjennom EU/EØS, OECD og FN

• prioritere ein aktiv forbrukarpolitikk i Europa og leggje vekt på samarbeid med ny kommissær og nytt Europaparlament frå hausten 2019

• følgje det vidare arbeidet med Kommisjonen si tiltakspakke A New Deal for Consumers og arbeide for at utviklinga i det europeiske regelverket fører med seg eit sterkt forbrukarvern

• lytte til aktuelle partar når ein skal utarbeide Noreg sine framlegg til nytt forbrukarregelverk i EU

• prioritere norsk deltaking i EU sitt program for den indre marknaden for perioden 2021–2027, for mellom anna å sikre samarbeid om handheving og tvisteløysing, og for å sikre at norske tilhøve kjem med i kunnskapsgrunnlaget for forbrukarpolitikken i EU