Hástalusat

Norga lea badjin dásseárvosaš riikkaid statistihkas. 2002 Norga bođii njealjádin The International Lesbian, Gay, Bisexual, Trans and Intersex Association (ILGA) Europe1 arvedávgekárttas. Dutkamat čájehit ahte ollu bonjuolbmot Norggas ellet buori dilis, ja ollu ovdánanlávkkit leat dahkkojuvvon bonjuolbmuid dili ektui sihke Norggas ja máŋgga Eurohpá riikkas. Seammás vásihit ain stuora hástalusaid.

Ollu bonjuolbmot deaividit ovdagáttuiguin, vealahemiin ja vašširihkolašvuođain. «Homo» adno cielossátnin Norggas,2 ja erenoamážit transolbmot vásihit garra cielaheami. Mis lea ain ollu barganláhkai ovdalgo lea dievas dohkkeheapmi sohkabealle- ja seksualitehtamáŋggabealatvuođa ektui Norggas, ja ovdalgo bonjuolbmuin leat seamma buorit eallinárvvut go álbmogis muđui.

Bonjuolbmuid eallinárvovariábelat leat viehka ollu heajubut go álbmogis muđui, čájehit Statistihkalaš guovddášdoaimmahaga (SSB) logut. SSB 2022 eallinárvoiskosis dovddahit 48 % sis, guđet eai leat heterofiillat, ahte sii leat unnán duhtavaččat iežaset psyhkalaš dearvvašvuođain, ja heterofiillaid gaskkas ges vástidit 25 % dan seamma.3 Eallindilleguorahallan bonjuolbmuid gaskkas čájeha mearkkašahtti hástalusaid eallindiliin, erenoamážit bifiila ja transolbmuid gaskkas.4 Nationála oadjebasvuođaguorahallamis jagi 2020 dovddahedje birrasiid 15 % bonjuolbmuin ahte sii maŋemus jagi ledje vásihan vašširihkolašvuođa.5

Bolesat dahket buori ja dehálaš barggu min oktasaš dorvvolašvuođa ovddas, ja 80 % álbmogis árvvoštallet Bolesiid álbmotguorahallamis ahte sis lea hui buorre dahje oalle buorre luohttevašvuohta bolesiidda.6 Bolesat čađahedje jagi 2022 sierra guorahallama oažžun dihte máhtu bonjuolbmuid luohttevašvuođas bolesiidda.7 Das boahtá ovdan ahte 37 proseantta navdet sis lea hui alla dahje oalle alla luohttámuš ahte bolesat vuhtiiváldet sin dárbbuid bonjuolmmožin. 30 proseantta dovddahit ahte sis lea hui unnán dahje oalle unnán luohttevašvuohta. Guorahallan čájeha viidáset ahte hui ollu bonjuolbmot vásihit vašširihkolašvuođa dahje cielaheami. Olles 40 proseantta muitalit ahte leat vásihan vašširihkolašvuođa guokte maŋemus jagi. Dušše gávcci proseantta 40 proseanttas leat dieđihan ášši bolesiidda. Dasa leat máŋga siva, muhto dehálaš sivva lea jáhkkimis ahte ii oro leame áhpu. Dat lea hástalussan sihke bonjuolbmuide, bolesiidda ja servvodahkii ollislaččat. Norgga bolesat galget leat bolesat buohkaide ja sis galgá leat olles álbmoga luohttevašvuohta.

Lea positiivvalaš oaidnit ovdáneami manname rievttes guvlui máŋgga riikkas bonjuolbmuid rivttiid suddjema ja ovttadássásaš meannudeami ektui.8 Goitge vásihit bonjuolbmot stigmatiserema, vealaheami, veahkaválddálašvuođa ja sahte dohko giddagassii bidjamiid. Lagabui 70 riikkas lea homofiliija ain rihkolaš, ja ollu riikkain leat lágat mat gildet organisašuvnnaid bargamis bonjuolbmuid olmmošvuoigatvuođaid ovddidemiin dahje ráddjejit sátnefriddjavuođa seammá sohkabeali gaskasaš relašuvnnaid ja sohkabealmáŋggabealatvuođa birra. Humaniteara heahtediliin vásihit joavkkut mat ovdal juo leat rašes dilis, ovdamearkka dihte bonjuolbmot, erenoamáš garra diliid. Bonjuolbmuid vealaheapmi lea máŋgga sajis oktavuođas obbalaš demokratiija ja olmmošvuoigatvuođaid hedjonemiin, mii fuolastahtuhttá min sakka.

Bonjuolbmot geain lea minoritehtaduogáš ja bonjuolbmot oskkuservošiin

Dutkan čájeha ahte gullevašvuohta máŋgga unnitlohkui sáhttá buktit erenoamáš hástalusaid ja veadjá mielddisbuktit máŋggadáfot dahje guovttegeardán vealaheami. 2020 eallindilleguorahallan čájeha ahte erenoamážit transolbmot, muhto maiddái bifiila dievddut ja nissonat, vásihit vealaheami máŋga ášši geažil.9 Ovdamearkka dihte vásihit ollu bonjuolbmot geain lea etnalaš minoritehtaduogáš, vealaheami sihke etnalaš minoritehtaduogáža vuođul ja maid danne go spiehkastit sohkabeali ja seksualitehta norpmain.

Guorahallamat čájehit viidáset ahte bonjuolbmot, geain lea etnalaš minoritehtaduogáš, vásihit rasismma, homofobiija ja ovdagáttuid.10 Dutkkus «Levekår blant skeive med innvandringsbakgrunn i Norge» (Dakkár bonjuolbmuid eallindilleguorahallan, geain lea sisafárrenduogáš Norggas) čájeha ahte 22 proseantta vástideddjiin leat geahččalan heakkaset váldit, ja ahte 30 proseantta dávjá dovdet iežaset oktonassan.11 Muhtin raporttas jagi 2022 ovdanbuktojuvvo, ahte dilálašvuođat dorvoohcciid vuostáiváldinbáikkis, oahpistanprográmmas ja rávisolbmuidoahpus leat erenoamáš hástaleaddjit bonju dorvoohcciide.12 Dulkkaid geavaheapmi máinnašuvvo maid eahpedorvvolažžan.

Raporttain maid muitaluvvo ahte Sámi nuorra bonjuolbmot, geain lea sámi duogáš, vásihit jávohisvuođa seksuála soju, sohkabealledovdomearkkaid, sohkabealledovddaheami ja sohkabealledovdomearkkaid hárrái, juoga mii čatnasa earret eará árbevirolaš sohkabeallerollaide, heteronormatiiva vuordámušaide ja lestadiánismma sajádahkii. Dutkamušat čájehit ahte sáhttá leat váttis eallit bonjuolmmožin sámi birrasiin, muhto ahte dilli dattege lea buorránan, earret eará máŋgga sámi bonju ovdagova geažil. Dasa lassin lágiduvvo Sámi Pride jahkásaččat, mii lea mielddisbuktán eanet oinnolašvuođa ja dohkkeheami.13

Dutkamušat čujuhit ahte bonjuolbmot, geain leat doaimmashehttejumit, leat vásihan negatiivvalaš fuomášumi, givssideami ja vealaheami, ja ahte oallugat vásihit iežaset oaidnemeahttumin ja oktonassan. Olbmot, geain leat bistevaš doaimmashehttejumit vásihit dávjjit vaššicealkámušaid go olbmot, geain eai leat bistevaš doaimmashehttejumit, geahčakeahttá dasa lea go hehttejupmi oidnosis vai ii.14

Bonjuolmmoš, gii leat mielde oskkuservošis, sáhttá vásihit hástaleaddji dili, earret eará danin go ollu oskkuservošat – dahje ovttaskas olbmot dahje joavkkut oskkuservošis – eai dohkket sohkabealle- ja seksualitehtamáŋggabealatvuođa. Mánáid-, nuoraid- ja bearašdirektoráhtta lea čađahan smávit kártema mii čujuha dan guvlui ahte Norggas barget konverterenterapiijain, maiddái vuolleahkásaččaide. Dat dáhpáhuvvá váldoáššálaččat oskkuservošiin ja -organisašuvnnain ja oskkolaš bearrašiin.

Transolbmot ja olbmot, geaid sohkabealli ii kongruere identitehtain

Guorahallamat guottuid birra čájehit ahte Norgga álbmogis leat eanet positiivva guottut bonjuolbmuide dál go 15 jagi áigi.15 Dattetge álbmogis leat ain negatiiva guottut olbmuid hárrái geat spiehkastit sohkabeali ja seksualitehta norpmain. Earret eará jagi 2022 dahkkon guorahallan guottuid birra čájeha, ahte 12 proseantta álbmogis dovddahit alddiset negatiiva guottuid transolbmuide.16 Seammás bonjuolbmuid eallindilleguorahallan 2020 čájeha ahte transolbmot gullet dan jovkui bonjuolbmuid gaskkas, guđet vásihit eanemusat vealaheami, veahkaválddálašvuođa ja psyhkalaš váttuid.17

Seamma guorahallan čájeha ahte okta njealji transolbmos leat vásihan njuolggo veahkaválddiáitagiid, man sáhttá buohtastahttit dainna ahte 14 proseantta cisolbmuin, geat serve guorahallamii, leat vásihan dan seamma.18 Transolbmuid gaskkas ledje 40 proseantta vásihan negatiiva kommentáraid bargosajis maŋemus viđa jagis.

Eallindilleguorahallamis dovddahedje transolbmot eanet go eará bonjuolbmot duhtatmeahttunvuođa eallimiin, ja okta golmma transolbmos logai iežas geahččalan heakkas váldit. Dearvvašvuođaveahki viidodagas ja kvalitehtas lei stuora váikkuhus eallindillái ja eallinkvalitehtii. Dearvvašvuođafálaldagat olbmuide, geain sohkabealli ii kongruere identitehtain, lea guhká leamaš váilevaš.

Bonjuolbmot valáštallamis

Valáštallan lea okta maŋemus sosiála arenain, main juogadit olbmuid sohkabeali vuođul. Dutkan čájeha ahte birrasiin, main sohkabealit sirrejuvvojit, sáhttá leat váddásit spiehkastit sohkabeali ja seksualitehta norpmain, go eará arenain.19 Dušše njeallje proseantta homofiila dievdduin lohket iežaset leat mielde muhtin valáštallansearvvis vahkkosaččat dahje dávjjibut, vástideaddji logut lesba nissoniid gaskkas leat 16 proseantta ja sullii 10 proseantta bifiila nissoniid ja dievdduid gaskkas.

Dutkan ja guorahallamat čájehit ahte valáštallamis lea árbevirolaččat leamaš čavga oaidnu maskulinitehtii, ja dat lea nanosmahttán stereotyhpalaš oaiviliid ja hehtten olbmuid muitaleames ahte sii eai leat heterofiillat.20 Okta golmma bifiila dievddus eai leat rahpasat seksuála sojuset birra valáštallanservviin. Goasii okta viđa transnissonis dieđiha seamma.