2 Departemeantta árvvoštallamat ja evttohusat - § 3-12 vuosttas laðas
2.1 Departemeantta gulaskuddanmearkkastusa evttohus
Sámeláhka geassemánu 12. 1987 nr. 56 § 3-12 vuosttas laðas lea dál sániid mielde čuovvovaččat:
«Ásahuvvo Sámi giellaráðði. Sámediggi nammada ráði miellahtuid ja mearrida gii galgá leat ráði joðiheaddji ja nubbejoðiheaddji.»
Giellaráði doaimmat leat mearriduvvon Kulturdepartemeantta oððajagemánu 30. 1992s mearridan láhkaásahusa §:s 2.
Gulaskuddanmearkkastusas evttohii Kultur- ja girkodepartemeanta nuppástuhttit § 3-12 vuosttas laððasa nu ahte ii šat skihkke atnit giellaorgána, muhto bidjá ovddasvástádusa barggus sámi gielaid suddjemis ja viidáset gárgedeamis Norggas Sámediggái. Departemeanta evttohii čuovvovaš nuppástusa: «Sámedikkis lea ovddasvástádus láhčit dilálašvuoðaid sámi gielaid suddjemii ja viidáset gárgedeapmái Norggas.»
2.2 Gulaskuddaninstánssaid oainnut
Máŋga gulaskuddaninstánssa dorjot dán čuoggá láhkaevttohusas mas Sámediggi oažžu ovddasvástádusa láhčit dilálašvuoðaid sámi gielaid suddjemii ja viidáset gárgedeapmái Norggas. Romssa universiteahtta čujuha Stuorradiggedieðáhussii nr. 55 (2000-2001) mas evttohuvvo addit Sámediggái stuorát váikkuhanfámu ja lasi válddi áššiin mat namalassii gusket sámi eamiálbmogii, ja cealká čuovvovaččat: «Romssa universiteahtta doarju danne evttohusa oðða § 3-12 vuosttas laððasa birra, mii bidjá Sámedikki háldui mearridit mii lea buoremus vuohki organiseret giellabarggu. Mii ovdehit ahte dát organiseren nanne sámi giellapolitihkalaš ja giellafágalaš barggu oainnálmahttima Sámedikkis. Viidáseappot lea ovdehussan ahte ekonomalaš eavttut várehan dihtii ovddasvástádusa sámi giela suddjemis ja gárgedeamis čaðat váfistuvvojit.»
Sámediggi lea gulaskuddancealkámušastis evttohan čuovvovaš nuppástusa § 3-12 vuosttas laððasa álgodivodussii: «Sámedikkis lea váldi láhčit dilálašvuoðaid sámi giela suddjemii ja viidáset gárgedeapmái Norggas Vuoððolága § 110 a, riikkaidgaskasaš soahpamušaid ja Eurohpalaš lihtu guovlo- ja veahádatgielaid birra vuoðul.»
Sámedikki vuoððudallamis evttohuvvon nuppástusa beales lohká:
«Lágas berre čuožžut ahte Sámediggái addojuvvo váldi hálddahit sámi giela Norggas, iige ahte Sámediggi oažžu ovddasvástádusa hálddaheamis, dasgo Sámediggi lea sorjavaš iešguðet jagi juolludusain stáhtabudjeahta bokte, iige sáhte nappo váldit viso ovddasvástádusa dán áššis nu guhká go Sámedikki hálddus eai leat mearihis veahkkevárit. Sámediggi galgá maiddái láhkaevttohusa mielde raporteret departementii gárgedeami birra ja dalle lea lunddolaš ahte departemeanttas dahje stáhtas ain lea ovddasvástádus sámi giela gárgedeamis Norggas. Hálddahanválddiin sáhttá Sámediggi hálddahit rámmaid siskkabealde maid stáhta čaðat addá háldui. Deatalaš lea maiddái ahte deattastuvvo lágas ahte sámi giela hálddaheapmi galgá dáhpáhuvvat Vuoððolága § 110 a vuoðul ja riikkaidgaskasaš soahpamušaid vuoðul maidda Norga lea guorrasan ja Eurohpalaš lihtu vuoðul guovlo- ja veahádatgielaid birra mii manná guhkkelii go Sámelága giellamearrádusat meroštallamis makkár almmolaš informašuvdna galgá gávdnot veahádatgielaide.»
Finnmárkku fylkkamánni cealká ahte atná govttolažžan ahte § 3-12 ja láhkaásahus nuppástuhttojuvvo dan vuogi mielde mo sámi áššiid hálddaheapmi dál leat organiserejuvvon.
Boazodoallohálddahus čujuha ahte go Sámediggi oažžu válddi organiseret giellasuddjen- ja giellagárgedanbarggu, de lea deatalaš ahte Sámediggi bisuha giellastivrra mas lea fágalaš ovddasvástádus sátnelisttaid jna. dohkkeheamis. Cealká viidáseappot ahte dán orgánas maiddái berre leat váldi dahkat loahpalaš mearrádusaid gažaldagain main bohciida soahpameahttunvuohta almmolaš dokumeanttaid hámuhemiid birra.
Norgga Boazosápmelaččaid Riikkasearvi evttoha ahte sámelága giellanjuolggadusain čielgaseappot galgá boahtit ovdan ahte Sámedikkis maiddái lea ovddasvástádus boazodoalloterminologiija suddjemis.
Láhkateakstaevttohus gusto sámi gielaide Norggas. Ovdal lea dávjá dušše geavahuvvon namahus sámi giella. Dán birra cealká Gielda- ja guovlodepartemeanta čuovvovaččat: «Gielda- ja guovlodepartemeanta áicá ahte láhkaálgodivodusas geatnegahttá iežas iešguðetlágan sámi gielaid/suopmaniid hárrái. Mii doarjut dán, ja atnit dán sáme- ja giellapolitihka prinsihpalaččat deatalaš viidásetgárgedeapmin.»
Guovdageainnu suohkan oaivvilda ahte lea buorre go dál adnojuvvo namahus sámi gielat vai dássiduvvojit sámi suopmanat/gielat Norggas. Boazodoallohálddahus oaivvilda ahte namahus gielat berre adnojuvvot láhkateavsttas, iige gielat/váldosuopmanat. Sii oaivvildit ahte dát čielgaseappot oažžu ovdan ahte leat golbma virggálaš sámi giela Norggas.
Norgga Boazosápmelaččaid Riikkasearvi lea ovttaoaivilis departemeanttain ahte ferte aiddostahttit ahte gávdnojit má.ga sámi giela/váldosuopmana; davvisámegiella, oarjelsámegiella, julevsámegiella ja nuorta-/goltásámegiella, ja ahte buot dáin galgá leat ovttalágan riekti suddjemii ja viidáset gárgedeapmái.
Romssa universiteahtta čujuha maiddái ahte láhkaevttohus galgá váfistit sámi gielaid/suopmaniid suddjen- ja gárgedanbarggu, muhto deattasta ahte maiddái davvisámegiela suopmanvallji ferte várehuvvot giellabarggus.
2.3 Departemeantta árvvoštallamat
2.3.1 Gulaskuddanmearkkastus
Gulaskuddanmearkkastusas čálii Kultur- ja girkodepartemeanta ee. čuvvovaččat árvvoštallamisttis láhkaevttohusa:
«§ 3-12 vuosttas laððasa álgodivodus čuovvu prinsihpaid mat leat čilgejuvvon Stuorradiggedieðáhusas nr. 55 (2000-2001) Sámepolitihka birra, ahte galgá sirdojuvvot eambbo váldi Sámediggái. Láhkaevttohus mearkkaša ahte bargu sámi gielaid ovddas organiserejuvvo dan orgánas mii buoremusat diehtá sámi dilálašvuoðaid birra ja buoremusat dovdá dárbbuid.
«Gustojeaddji rievtti mielde lea váldi mearridit dárkilet njuolggadusaid barggu organiseremii sámi giela ovddas biddjojuvvon Gonagassii, vrd. Sámelága § 3-12 nuppiin laððasiin dás bajábealde. Dát váldi lea gsl. res. juovlamánu 20. 1991 nr. 823 bokte biddjojuvvon Kulturdepartementii, dál Kultur- ja girkodepartemeanta. Departemeanta evttoha ahte lága bokte addojuvvo Sámediggái váldi organiseret barggu sámi gielaid ovddas. Dát mearkkaša ahte šaddá Sámedikki duohkái mearridit mo dát giellabargu galgá dáhpáhuvvat, omd. galgágo leat sierra orgána ja makkár dahkamušat diekkár orgánas galggašedje leat. Muhto láhkateakstaevttohus aiddostahttá ahte giellabarggu ulbmil galgá leat giellasuddjen ja giellagárgedeapmi.»
Gulaskuddanmearkkastusas aiddostahttojuvvui ahte Kultur- ja girkodepartemeanta ain galgá leat bajit ovddasvástádus barggus sámi gielaiguin sámelága giellanjuolggadusaid hálddaheami bokte. Departemeanttas lea ain bearráigeahččoovddasvástádus, ja sáhttá seaguhit iežas Sámedikki ektui sámelága giellanjuolggadusaid hálddaheaddji veagas, mat lea Sámedikki válddi láhkavuoðusin. Gulaskuddanmearkkastusas čujuhuvvui ahte láhkaevttohus čuovvu prinsihpaid mat leat Vuoððolága §:s 110 a ja iešguðetlágan riikkaidgaskasaš soahpamušain sámi giela birra maid Norga lea dohkkehan, omd. Europalaš lihtus guovlo- ja veahádatgielaid birra.
Sámediggi lea gulaskuddancealkámušastis evttohan nuppástusa departemeantta evttohusa ektui. Sámediggi háliida hámuhusa man mielde oažžu «válddi» láhčit dilálašvuoðaid sámi giela suddjemii ja viidáset gárgedeapmái Norggas. Duogážin lea ahte Sámediggi oavvilda sii eai sáhte váldit ovddasvástádusa hálddaheamis sámi giela nu guhká go sis eai leat mearihis veahkkevárit hálddus. Sámediggi čujuha maiddái ahte nu guhká go sii láhkaevttohusa mielde galget raporteret departementii sámi gielaid dili birra, de lea lunddolaš ahte departemeanttas dahje stáhtas ain lea ovddasvástádus sámi gielaid gárgedeamis Norggas.
Departemeanta čujuha gulaskuddancealkámuššii mas aiddostahttojuvvo ahte Kultur- ja girkodepartemeanta ain galgá leat bajit ovddasvástádus barggus sámi gielaiguin sámelága giellanjuolggadusaid hálddaheami bokte. Láhkaevttohus lei oaivvilduvvon mearkkašit ahte Sámediggi galgá bargat sámi gielaid suddjema ja gárgedeami ovddas Norggas, ja ahte Sámediggi ieš sáhttá oažžut mearridit mo sii lagabuidda dáhttot organiseret dán barggu.
Mii guoská Sámediggái lagat ovddasvástádusa addimii barggus sámi gielaiguin, de oktiivástida dat dálá diliin. Gustojeaddji rievtti mielde lea Sámi giellaráðis «ovddasvástádus ovddidit ja seailluhit sámi giela Norggas», vrd. láhkaásahusain sámelága giellanjuolggadusaide § 2 nr. 2. Sámedikki mielde leat ráði dahkamušat dál sirdojuvvon Sámi giellastivrii ja Sámedikki giellaossodahkii maŋŋil go Sámediggi oððasisorganiserii doaimmas. Láhkaevttohus ii skihkke Sámediggái maidege oððasiid dahje viidát ovddasvástádusa go dat maid dat juo lea váldán badjelasas.
2.3.2 Oðða evttohus § 3-12 vuosttas laðasin
Departemeanta oaivvilda ahte lea vahát juos láhkaevttohus sáhttá dahkat eahpádusaid dan hárrái geas lea bajit ovddasvástádus sámi gielaid suddjemis ja viidáset gárgedeamis Norggas. Departemeanttas lea danne árta nuppástuhttit iežas álgoevttohusa § 3-12 vuosttas laððasa hárrái, geahča 6 Od.prp. nr. 114 2001-2002 Lága birra nuppástusa birra lágas geassemánu 12. 1987 nr. 56 Sámedikki ja eará sámi vuoigatvuoðaid birra (oðða organiseren bargui sámi gielaid ovddas) vuolábealde. Čuovvu sihke Vuoððolága §:s 110 a ja riikkaidgaskasaš soahpamušain maidda Norga lea guorrasan, ahte eiseválddiin lea bajit ovddasvástádus láhčit dilálašvuoðaid sámi gielaid suddjemii ja gárgedeapmái. Eiseválddit čuovvolit dán ovddasvástádusa nu ahte skihkkejit Sámedikki doaimmahit sámi giellabarggu, ja fertejit váldit dáid geatnegasvuoðaid vuhtii juolludusaineaset Sámediggái. Geahča muðui máinnašumi kap. 3 Ekonomalaš ja hálddahuslaš čuvvosat vuolde.
Ii leat dattege departemeantta oainnu mielde dárbbašlaš geavahit doahpaga «váldi» láhkaevttohusas nu go Sámediggi evttoha čielggasmahttin dihtii ovddasvástádusgaskavuoða. «Váldi» lea uhccán heivvolaš dán oktavuoðas go dat ii leat čielggas ja go sáhttá leat mielde dahkamin láhkateavstta eahpečielggasin. Iige láhkateavsttas boaðášii ovdan ahte Sámedikkis lea geatnegasvuohta bargat suddjet ja viidáset gárgedit sámi gielaid Norggas. Nugo namahuvvon bajábealde, de lea juo diekkár geatnegasvuohta láhkaásahusaid mielde sámelága giellanjuolggadusaide, ja departemeanta ii hálit nuppástuhttit dán.
Sámediggi lea oðða § 3-12 vuosttas laððasa evttohusastis čujuhan ahte sámi gielaid hálddaheapmi galgá dáhpáhuvvat Vuoððolága § 110 a vuoðul ja riikkaidgaskasaš soahpamušaid vuoðul maidda Norga lea guorrasan, ja oaivvilda deatalažžan ahte dát boahtá ovdan lágas. Departemeanta ii ane árttalažžan aiddostahttit ahte sámi giellabargu galgá dáhpáhuvvat Vuoððolága § 110 a ja riikkaidgaskasaš soahpamušaid vuoðul maid Norga lea dohkkehan. Dát lea juoga mii lea vuoððun ja mas adnojuvvo deasta buot láhkahálddaheamis Norggas. Danne ii leat dárbbašlaš nannet láhkateavsttas juoidá mii lea čabočielggas, nappo ahte norgalaš eiseválddit meannudit Vuoððolága mielde ja riikkaidgaskasaš soahpamušaid mielde mat geatnegahttet Norgga. Čujuhemiin muhtun, muhto eai viso čuožžovaš riikkaidgaskasaš soahpamušaide láhkateavsttas, sáhttá maiddái dahkat eahpádusaid dan hárrái guðe geatnegasvuoðaid láhkateaksta siskkilda.
Dan vuoðul mii bajábealde lea daddjojuvvon lea departemeanttas árta nuppástuhttit iežas álgoevttohusa § 3-12 vuosttas laððasa hárrái. Ságaškuššama vuoðul mii dás lea dahkkojuvvon, ovddida departemeanta čuovvovaš evttohusa oðða § 3-12 vuosttas laðasin:
«Sámediggi galgá bargat sámi gielaid suddjema ja viidáset gárgedeami ovddas Norggas.»
Departemeanta ii ane lunddolažžan aiddostahttit dárkileappot láhkateavsttas maid dát giellabargu galgá siskkildit dahje mo bargu galgá organiserejuvvot rámmaid siskkabealde maid láhkaevttohus bidjá nu go Boazodoallohálddahus ja Norgga Boazosápmelaččaid Riikkasearvu evttohit. Dát vástida buoremusat oktii prinsihpaiguin mat leat biddjojuvvon vuoððun sámepolitihkas.
2.3.3 Sámi gielat
Láhkateavstta evttohus gusto sámi gielaide Norggas. Ovdal lea dávjá geavahuvvon dušše namahus sámi giella. Departemeanta áigu má.ggaidlohkohámuhusain aiddostahttit ahte Norggas leat má.ga sámi giela; davvisámegiella, julevsámegiella, oarjelsámegiella, nuortasámegiella/goltásámegiella. Sámedikki bargu galgá siskkildit buot dáid. Seammás šaddá deatalaš oassin barggus seailluhit dáid gielaid suopmaniid.
Máŋga gulaskuddaninstánssa leat áican dán nuppástusa, ja dorjot departemeantta evttohusa. Departemeanta lea ovttasráðiid Sámedikki giellaossodagain atnán namahusa sámi gielat oðða láhkateavstta evttohusas.