4 Dálá boazodoallu
4.1 Viidodat ja areálavuođđu
Norgga boazodoallu lea álo leamaš sámi ealáhus. Historjjá mielde lea boazodoallu doaimmahuvvon oalle viidát riikkas. Dál lea boazodoallu vuosttažettiin váriin ja duovdagiin Finnmárkkus, Romssas, Nordlánddas ja Davvi-Trøndelágas, ja osiin Lulli-Trøndelágas, Møre ja Romsdalas (Trollheimen) ja Hedmárkkus. Davvi-Gudbrandsdálas ja Valdresis doaimmahit giliolbmot boazodoalu. Dát boazodoallu dárbbaša doaibmalobi boazodoallolága 5. § olis, gos leat mearrádusat boazodoalu birra olggobealde sámi boazodoalloguovllu, ja doaimmahuvvo boazosearvin. Dasa lassin lea vel Rendal Boazosearvi, Rendalen, Engerdal ja Trysil gielddain, mii doaimmaha erenoamáš doallovuogi, go čađahit priváhta bohccuid bivddu báhčima bokte.
Oktiibuot lea Norggas boazodoallu goasii 140 gielddas, ja areálas mii dahká brutto birrasii 40 % Norgga eatnamiin dahje sullii 140 000 km2. Finnmárkku rájes lulás oktan Lulli-Trøndelágain dahká brutto boazodoalloeanan birrasii 80 % eatnamiin. Ii buot areála leat boazoguohtuneanan. Čáhci, impedimeanta, gilvojuvvon eanan ja huksejuvvon guovllut gessojuvvojit eret. Lea rehkenaston ahte netto areála dahká sullii 90 000 km2dahje goasii 30 % Norgga nannamis. Muđui leat Norgga boazodoallit beassan atnit guohtumiid Ruoŧa bealde Norgga ja Ruoŧa soahpamuša olis guovvamánu 9. beaivve 1972 boazoguohtumiid birra. Seammaládje leat Ruoŧa beale boazodoallit atnán Norgga beale guohtuneatnamiid. Dát soahpamuš nogai cuoŋománu 30. beaivvi 2005, ja dál leat šiehtadallame ođđa boazoguohtunšiehtadusa Ruoŧain. Čujuhuvvo muđui Od.prp. nr. 75 (2004 – 2005) ja Evtt. O. nr. 98 (2004 – 2005)
4.2 Organiseren
Sámi boazodoallu lea hálddahuslaččat juhkkojuvvon 6 boazodoalloguovlun, gč. boazodoallolága § 2. Dát leat Nuorta-Finnmárkku, Oarje-Finnmárkku, Romssa, Nordlándda, Davvi-Trøndelága ja Lulli-Trøndelága/Hedmárkku boazodoalloguovllut. Lea maiddái sámi boazodoallu Trollheimenis. Dat lea eará sámi boazodoalloguovlluid olggobealde, ja boazodoalu erenoamáš riektevuođđun leat soahpamušat eananeaiggádiiguin ja bággolotnunmearrádusat, gč. lága juovlamánu 21. beaivvi 1984 nr. 101.
Sámi boazodoalloguovllut leat juhkkojuvvon orohahkan. Orohatjuohkin lea ásahuvvon juo loahpageahčen 1800-logu. Doallojagi 2005/2006 loahpas ledje oktiibuot 82 orohaga, 72 geasse- ja birrajagi orohaga ja 10 orohaga mat adnojuvvojit giđđa-/čakča- ja dálveguohtumin Norgga beale boazodollui ja/dahje guohtumin Ruoŧa boazodoalu várás. Juohke orohagas doaimmahit boazodoalu ovtta siiddas dahje eanet siiddain. Siidavuogádat sáhttá rievddadit jagis jahkái. Maŋemus jagiid leat leamaš oktiibuot sullii 110 geassesiidda ja 150 dálvesiidda.
Siiddaide gullet okta dahje eanet doalloovttadagat. Juohke doalloovttadagas leat dábálaččat máŋga boazoeaiggáda, geain buohkain lea sierra mearka. Njukčamánu 31. beaivvi 2005 ledje oktiibuot 578 doalloovttadaga boazodoalus, main 9 ledje dakkár doalut main eai leat bohccot. Badjelaš 2.850 olbmo gullet doalloovttadagaide. Eanas oassi sámi boazodoalus lea Finnmárkkus, gos leat 417 doalloovttadaga ja badjelaš 2.100 olbmo njukčamánu 31. beaivvi 2005.
Orohagaid ja iešguđet boazodoalloguovlluid doallodilálašvuođaid hárrái čujuhit kapihttalii 3.4.
4.3 Boazodoalu luondduvuođus ja olgguldas váikkuhanbealit
Boazodoallu doaimmahuvvo arktalaš buvttadanvuogádagas gos ávkkástallá bohcco heivehannávccaid davviguovllu duoddariidda ja taiga-eatnamiidda. Boazu lea fysiologiija ja dábiid heivehan iežas luonddubirrasii, sihke dan bokte ahte jođánit šaddá ja ovdána oanehis geassebottas, ja go dálvvi áigge unnida doaibmadási ja energiijagolaheami. Boazodoallit ávkkástallet bohcco heiveheami dan bokte ahte johtaladdet bohccuiguin iešguđet áigodatguohtumiid mielde. Bohcco lunddolaš johtaleapmi ja nomádalaš doallovuohki lea dáid guovlluid buoremus ávkkástallanvuohki. Finnmárkkus leat dálveguohtuneatnamat siseatnamis goikásat ja šattoheamit ja doppe lea unnán muohta, go fas geasseguohtumat mearragáttiin ja sulluin leat buorit ja šattolaččat. Eará guovlluin riikkas leat eará johtinvuogit ja muhtun sajiin juste nuppeguvlui go Finnmárkkus.
4.4 Buvttadeapmi ja massin
Boazodoalus leat oalle stuora erohusat produktivitehta (buvttadeami) hárrái, sihke iešguđet guovlluid gaskka ja jagis jahkái. Erohusat leat sihke miessešattu, njuovvandeattuid, njuovvanhivvodagaid ja massimiid hárrái. Maŋemus jagiid lea riikka buvttadeapmi ollislaččat leamaš buorre ja ovdáneaddji, ja leat leamaš unnán massimat, buorre miessešaddu ja ollu njuovvan. Muhtun guovlluin rahčá datte ealáhus lassáneaddji massimiid ja unnon produkšuvnna geažil.
Doaibmajagi 2004/2005 loahpas ledje ealáhusas dieđihuvvon sullii 232.000 bohcco giđđaealus (ovdal guotteha), main badjel 70 % gullá Finnmárkui. Doaibmajagis 2004/2005 merkejuvvojede goasii 122.000 miesi, mii dahká 80 % njiŋŋelaslogus. Baozodoallit dieđihedje ahte sullii 18.000 merkejuvvon misiin (sullii 15 %) ja sullii 20.000 rávisbohcco (sullii 9 %) jávke doaibmajagi mielde. Ráfáidahttojuvvon boraspiret dieđihuvvojedje sivalažžan goasii 90 % miessejávkamii ja sullii 70 % rávisbohccuid jávkamii. Boazodoallu doalvvui sullii 88.000 bohcco njuovahahkii (2.107 tonna njuovvandeaddu). Dát vástida gaskamearálaččat buvttadeapmái mii lea 9,0 kilo juohke bohcco nammii giđđaealus, ja 14,4 kg juohke km2 nammii.
4.5 Boazolohku ja guohtunresurssat
Muhtun guovlluin lea boazolohku áiggiid mielde rievddadan oalle sakka. Rievddadallamiid sivvan leat sihke luonddu dilálašvuođat ja muhtun muddui maiddái servodatdilálašvuođat. Jagiid go leat buorit dálkkádagat, de lávejit muhtun guovlluid boazodoallit cegget ealuid vai buorebut birgejit massimiid vuostá boahtteáiggi garra ja goavvi dálvviid. Dat lea dagahan ahte maiddái lunddolaš massimat leat lassánan goavvedálvviid, ja nu lea boazolohku rievddadan sakka. Eará guovlluin lea boazolohku dássedit leamaš unni, mii lea okta deaŧalaš sivvan dasa go guovlluid gaskka leat nu stuora erohusat. Lunddolaš erohusat guohtundilálašvuođaid hárrái dahket maiddái erohusaid iešguđet boazodoalloguovlluid boazologu ja buvttadeami gaskka.
Finnmárkkus lassánii boazolohku 1970 gaskkamutto rájes 1989 rádjái, goas dieđihuvvon boazolohku lei buot alimus dásis, 200.000 bohcco giđđaealus. Doaibmajagi 2000/2001 rádjái unnui dát lohku goasii beliin (sullii 109.000 rádjái). Doaibmajagi 2000/2001 lea Finnmárkkus fas lassánan boazolohku (sullii 168.000 njukčamánu 31. beaivvi 2005). Mihttomearrin lea doalahit boazologu dássedin, guhkes áiggi ekologalaš dásis, sihkkarastin dihte buori heiveheami resursavuđđui, ja produktiiva ealuid mat sáhttet addit vuorddehahtti ekonomalaš bohtosa.
Buohtalaga boazologu lassánemiin 1970- ja 1980-logus, muhto maiddái 1990 mielde, duođaštuvvui ahte Finnmárkkus hedjonedje jeageleatnamat, ja erenoamážit giđđa- ja čakčaguohtumiin. Lea dábálaš áddejupmi ahte jeagil lea hearki duolbmumiid ja garra guohtuma vuostá, ja lea njoahci šaddat. Gaskaboddosaš bohtosat maŋemus iskkademiin Finnmárkkuduoddaris čájehit ahte guovlluin gos guođohuvvo ollu leat jeageleatnamat ain heajut, muhto guovlluin gos ii leat nu ollu boazu, lea jeagelšaddu buorránan. Doppe lea jeagil šaddagoahtán bures danne go leat leamaš njuoska geasit, mii lea hui buorre jeagelšaddui.
4.6 Dálkkádatrievdamat, boraspiret ja areáladilálašvuođat
Boazodoallu doaimmahuvvo luonddu eavttuid vuolis ja lea hearki olgguldas váikkuhusaid vuostá. Dát leat sihke lunddolaš áššit nugo dálkkádagat ja boraspiret, muhto maiddái olmmošlaš doaimmat nugo sisabahkkemat ja muosehuhtti doaimmat.
Oppalaččat sáhttá lohkat ahte dálkkádatrievdamat bohtet váikkuhit guohtumiidda beassama, daid kvalitehta ja viidodaga, muhto maiddái guovlluid geavaheami, johtingeainnuid, johttánáiggiid, guottetbáikkiid ja divregivssi. Man muddui rievdamat leat buorrin dahje vahágin boazodollui, rievddada guovllus guvlui, guovllulaš ja báikkálaš diliid mielde, ja dan ektui goas ja movt boazodoallu geavaha guovlluid. Oktavuođat leat máŋggabealagat ja váikkuhusaid sáhttá leat váttis einnostit. Ovdagihtii várrogasvuođaprinsihpa vuođul sáhttá leat deaŧalaš sihkkarastit sihke guoddevaš resursaheiveheami ja buoremus vejolaš areálavuođu, mii sáhttá addit ealáhussii dárbbašlaš nanusvuođa ja vejolašvuođaid heivehit iežas dálkkádatrievdamiidda.
Boazodoalu guovdu leat álo leamaš iešguđet meari boraspiret, mat leat láhkáseaset váikkuhan boazodoalu. Go boazu lea birrajagi meahcceguohtumiin, de lea baozodoallu hárjánan boraspiriide. Maŋemus jagiid leat boraspirevahágat datte leamaš nu stuorrát ahte dat boazodoalu čalmmiiguin leat gierdameahttumat. Boazodollui ja eiseválddiide lea hástalussan gávdnat čovdosiid mat unnidit boraspirevahágiid, ja mat sihkkarastet árbevirolaš nomádalaš boazodoalu boahtteáiggi.
Boazoguohtuneatnamat šaddet vásihit dađistaga eanet deattu eará eanangeavaheddjiid geažil. Ovdamearkan dasa leat geaidno- ja čázádathuksemat, Suodjalusa doaibma, bartahuksen, ođđa eatnamiid gilvin, bivdo- ja astoáiggedoaimmat ja maŋemus jagiid lassánan bieggamillohuksenáigumušat. Lassánan dienashommát almmolaš buohkaidrievtti olis leat maiddái ásahan hástalusaid boazodollui, go diekkár doaimmat sáhttet šaddat nu viidát ja dáhpáhuvvat áiggiid goas sáhttet leat stuora vahágin boazodollui. Dihto dilálašvuođain sáhttá unna sisabahkkemaš billistit olles jahkodatvuogádaga. Dan dihte sáhttá eará meahccegeavaheapmi álkit šaddet riidduáššin.
Boazodoallorievtti geográfalaš viidodat lea leamaš guovddážis erenoamážit Lulli-Trøndelága/Hedmárkku boazodoalloguovllus maŋemus jagiid. Duogážin lea vuosttažettiin Alimusrievtti duopmu Korsjøfjell-áššis, Rt. 1988 s. 1217. Dán áššis lea Alimusriekti gávnnahan ahte dihto mearriduvvon guovllus boazodoalloguovllu siskkobealde ii leat ásahuvvon boazodoalloriekti dološ áiggi geavaheami rájes. Ovdal dán duomu ledje boazodoallu ja hálddahus rehkenastán ahte boazodoalloguovllu rájiid siskkobealde lea riekti doaimmahit boazodoalu. St.dieđ. nr. 28 (1991 – 1992) Nana bissovaš boazodoallu anii dán hui guovddážin, ja boazodoalloláhka árvaluvvui rievdaduvvot. Čoavdin dihte čuolmma boazodoallorievtti geográfalaš viidodaga birra, de rievdaduvvui boazodoallolága 2. § 1996:s nu ahte lágas daddjo njuolga ahte meahcceguovllut boazodoalloguovllu siskkobealde adnojuvvojit lobálaš boazoguohtuneanamin, jus eará ii čuvoš erenoamáš riektedilálašvuođain, geahča muđui mearkkašumiid 4. paragráfii 10. kapihttalis. Dasa lassin rievdaduvvui boazodoallolága bággolotnunváldi nu ahte stáhta oaččui vejolašvuođa bággolotnut boazodollui vuoigatvuođaid sámi boazodoalloguovlluid siskkobealde, gos duopmostuolut leat gávnnahan ahte ii leat boazodoallovuoigatvuohta. Alimusriekti celkkii golggotmánu 24. beaivvi 1997 duomu Aursunden-áššis, Rt. 1997 s. 1608. Alimusriekti gávnnahii ahte vissis guovllus sámi boazodoalloguovllu siskkobealde ii leat ásahuvvon boazodoalloriekti. Riast Hylling ja Femunden orohagat leat dan rájes ovddidan ohcamiid bággolotnut guohtunvuoigatvuođa guovlluin maidda Alimusrievtti duomut Aursunden- ja Korssjøfjell-áššiin gusket. Bággolotnunohcamiid olis lea Eanandoallo- ja borramušdepartemeanta nammadan govda šiehtadallanlávdegotti šiehtadallat boazoguohtunsoahpamušaid guoskevaš eananeaiggádiiguin. Ulbmilin lea oažžut áigái dássedis šiehtadallančovdosiid main buohtalasat doallá lagas oktavuođa boazodoaluin ja guoskevaš suohkaniiguin.
4.7 Boazodoallu kulturguoddin
Sámi boazodoallu lea máŋgga dáfus eallinvuohki nana kultuvrra vuođul. Boazodoallu lea deaŧalaš sámi kulturguoddi. Sámegiella, árbevirolaš guohtunguovlluid ávkkástallan, boazomearkkat, duodji ja dáiddaduodji leat deaŧalaččat dán oktavuođas. Seamma leat sohkaoktavuođat ja eará sosiála čanastagat. Dát liikká ii mearkkaš ahte boazodoallu ii váldde badjelasás áiggi rievdamiid dahje ahte servodatrievdamat muđui eai váikkut boazodoalu. Muhto čielga ja nanu vuođustus kultuvrralaš árvvuide lea mielde nanosmahttime boazodoalu ealáhussan ja eallinvuohkin, ja dahkame dan gievran olgguldas váikkuhusaid vuostá. Dán oktavuođas lea siida hui deaŧalaš. Dát lea čielga boazosámi organiserenvuohki, mii lea huksejuvvon ovttasullasaččat miehtá máilmmi, juohkesajis gos árbevirolaš boazodoallu doaimmahuvvo.