Stáhtaministara ođđajagesárdni jagi 2010

Ráhkis dii buohkat. 

Gordnerájut ledje áramus sivilisašuvnnain vuosttamuš visttit maid mii diehtit. Dat ledje heahteveahkkin daid jagiid go gordnešaddu lei heittot. Mii muitit muitalusa Jovsseha birra, guhte rávvii Egyptena fárao seastit dannego čieža buori gordnešaddanjagi maŋŋil šaddet čieža heajos šaddanjagi. Dološ oahppa lea ahte mii berret seastit buriid áiggiid botta vai mis lea birgemuš heajos jagiid čađa. 

Maŋimuš jagi máilbmi lea vásihan ekonomalaš dálkki mii ii leamaš 1930-logu rájis nu bahá go dál. 

Riikkaidgaskasaš stoarbma lea deaividan maiddái Norgiige. Min ekonomiija lea unni ja rabas, mas bealli das maid mii buvttadit, vuvdojuvvo olgoriikii. Go gávpemárkanat jávket doppe olgomáilmmis, de dat dilli čuohcá midjiide deike ruovttueatnamii. Olbmot guđet buvttadit biillaosiid, suddadit aluminiuma dahje huksejit skiippaid, masset bargguset dannego olgoriikalaččat eai oastte daid dávviriid maid sii ráhkadit. 

Barggus massit lea garra stoaida erenoamážit sutnje guhte báhcá barggu haga. Muhto bargguhisvuohta čuohcá maid oktasaš servodahkii. Go sin lohku unnu guđet ráhkadit, de vátnot maiddái dávviratge maid sáhttit juogadit. Ruhtavuogádaga váttisvuođaid botta mii leat geavahan ollu liigeruđaid vai servodaga doaimmat jorret. Mii leat sáhttán geavahit ollu ruđaid heajos áiggi čađa dannego mii sesttiimet go ledje buorit áiggit. Mii sáhttit de dadjat ahte mii čuovvut dan rávvaga maid Jovsset attii fáraoi, vaikko vel eat jure justa nu daga go boares Egyptenis. Egyptalaččat huksejedje gordnerájuid. Mii hukset penšonfoandda.  

Historjjás leat máŋga ovdamearkka das man funet sáhttá geavvat jos olbmot buriid áiggiid vajáldahttet ahte áiggit álo nuppástuvvet. 1500-logu rájis Espánnja vieččai stuorra gollemeriid Amerihkás. Riggodaga sii geavahedje árvodávviriid oastimii badjesehtui, ádela vearromáksimis luoitimii ja sođiid jođiheapmái. Bargguid sii futnošedje. Dakkár riikkain go Englánddas olbmot fas barge garrasit, ja sii buvttadedje váhtešiid ja earáge gálvvuid maid sii vuvde Espánnjii. Dat dagahii dan ahte englándalaš álbmot farga lei ollu jábáleabbo go espánnjalaččat, ja ollu buorebut ovdánan. Espánnjii dat lei juo menddo maŋŋit go muhtun gonagaslaš rávvejeaddji olmmoš gávnnahii ahte ledje menddo stuorra erohusat riikka stuorra gollemeari ja riikka heajos buvttadeami gaskkas, ja dalle sii oidne ahte: “Bargu lea golli.” 

Jagi 1946 dajai Norgga finánsaministtar Erik Brofoss áššis ná: “Mii fertet čoavdit iežamet dan jáhkus ahte ruđat leat eallindási ja buorredilálašvuođa vuođđu. Adnut mii álo muittus ahte mii eallit guhtet guimmiideamet bargguin, ja mun deattuhan guhtet guimmiideamet bargguid, inge nuppiid olbmuid bargguid.” Dákko lea maid vástádus gažaldahkii maid olbmot dávjá jerret mus: “Mas mii galgat eallit go olju nohká?” Vástádus lea ahte mii galgat eallit guhtet guimmiideamet bargguin. Nugo mii dahkat odnege. Norgga álbmoga bargonávccaid ja máhtu árvu lea máŋgga geardde stuorát go oljoopmodaga árvu. 

Álkivuođa dihtii dajan ná: Jos dakkár dilli čuožžilivččii, maid lea veadjemeahttun jurddašit, ahte mii buohkat čohkánivččiimet ja heaittášeimmet bargamis eallin dihtii penšonfoandda ruđaiguin, de olles dat opmodat livččii lohppii gollan go badjelaš jahki lea vássán. Bargu dat lea min buorredilálašvuođa vuođđu. Danne mii fertet álo geahččat bearrái ahte nu ollugiin go vejolaš lea bargu. Mii sáhttit hukset beassanvejolašvuođaid ruovttoluotta bargodillái sidjiide geat leat lápmásat, muhto dattetge háliidit bargat. Mii sáhtti addit ollu jierbmás eallilan olbmuide vejolašvuođa sihke bargat ja oažžut boarrásiidruđa. Mii sáhttit veahkehit sin guđet bohtet riikii, oahppat dárogiela, vai sii álkibut gávdnet bargosaji. Ja iiba unnánge dainna lágiin ahte mii unnidit buohcuvuođa dahkama jávkamiid barggus. 

Ii oktage bargi galgga ballat buohccámis. Buohcuvuođa ruhta lea dakkár vuoigatvuohta man dihtii mii leat dorron, ja dat lea dakkár vuoigatvuohta maid mii galgat suodjalit. Muhto mii fertet bargat dan ovdii vai nu unnán olbmot go vejolaš dárbbašit geavahit dáid ortnegiid. Erenoamážit sin dihtii guđet duođaid buhcet. Mii galgat suodjalit buohcuvuođa ruhtaortnega, eatge dan go menddo ollugat jávket bargguineaset. Mii sihtat dakkár bargoeallima mas lea sadji buohkaide, ja dakkár bargobirrasa mii váldá vuhtii guđege bargi. Barggaheaddjit guđet beroštit iežaset bargoguimmiin leat min buoremus váikkuhangaskaoamit buohcuvuođa dahkan jávkamiid unnideami várás. Mii diehtit ahte mii boahtteáiggi galgat eallit guhtet guimmiideamet bargguin, muhto mii eat dieđe maid bargguid mii galgat čađahit. 

Jagi 1958 geigejuvvui Ráđđehussii raporta mas lei loahppajurddan ahte:  ”Mii sáhttit guođđit dan jurdaga ahte olju vejolaččat gávdno nannánjuolggis miehtá Norgga mearragátti.” Logi jagi dan maŋŋá lei oljo-máinnasdilli álgimin. Mii eat nagadan oaidnit historjjámet stuorámus norgalaš industriijaovdáneami eat logi jagige ovdalgo álggii. Go deaivvan olbmuid odne guđet navdet iežaset eahpitkeahttá diehtit das mainna mii galgat eallit ihttin, de álo álggán sin eahpidit. Dasgo miihan eat nagadan ikte oaidnit mainna mii šaddat eallit odne. Go loaiddasteimmet ođđa jahkečuohtái, de vánit ledje olbmot guđet jáhkke ahte min goržžiin lea ekonomalaš árvu. Muhto oanehis áigi golai, ja goržefámut nuppástuhtte riikamet ja huksii ođđa industriija-Norgga. 

Guhká eatnašat mis jáhkke ahte guollebiebmanealáhus dušše šaddá leat moatti ođđahutki unna oalgeealáhus miehtá mearragátti. Odne mii doalvut olgoriikii eanet dakkár guliid mat leat šaddan biebmanrusttegiin go dakkáriid mat johtet mearas. Mii guđet bajásšattaimet dološ Televerket nammasaš telefonásahusain ja guđet fertiimet vuordit ráiddus máŋga mánu ovdalgo midjiide joavddai telefonlinnjá, lea dadjat juo imaš ahte otnáš telefongulahallamat dahket čergoseamos ja buoremusat gánnáheaddji ealáhusaid mat mis odne leat. Statoil, Hydro, Statkraft, Marine Harvest ja Telenor leat min stuorámus fitnodagat odne. Mis ii oktage dan árvidan ovddalgihtii. 

Ollu lea maid eat dieđe boahtteáiggis, muhto dan gal diehtit ahte mii šaddat dárbbašit máhtu. 

Máhttu dat lei sivva go lihkostuvaimet geavahit goržefámuid. Máhttu dat dagai midjiide vejolažžan viežžat oljju bajás seavdnjadeamos mearrabotnis. Luondu lea midjiide ollu addán. Muhto máhttu dat lea duogábealde go leat lihkostuvvan oljju váldit atnui. Aiddofal dat, go mis leat hárjánan fágabargit, buorit inšenevrrat, diđolaš oahpaheaddjit, čeahpes dearvvasvuođabargit, hutkás olbmot ja duostilis entreprenevrrat – olbmot geain lea oahppu, duostilvuohta ja hutkáivuohta, addá midjiide buori jođu ovddas guvlui. Dat unna olbmožat guđet álge skuvlii čakčat stuorra vuordámušaiguin ja menddo stuorra skuvlalávkkaiguin, leat aiddofal dat guđet boahtteáiggi galget hukset ja doalvut riikamet ovddas guvlui. Dan oahppanmielas mainna sii álget eallimis, mii fertet atnit fuola, amas dat ii jávkka sis. 

Min stuorámus hástalusaide gullá dat ahte menddo ollu oahppit eai čađat skuvlla. Čakčat mun fitnen Stovnera joatkkaskuvllas Oslos. Dan skuvlla leat máŋga jagi loaktán menddo alla heaitinlogut. Dál sii leat bargagoahtán čoavdit dan váttisvuođa. Juohke oahppi sii váldet vuhtii. Jos oktage heaitá boahtimis skuvlii, de su čuovvolit dakkaviđe, ja skuvla váldá oktavuođa oahppái ja su vánhemiidda, ja sierra čuovvolanjoavkkut nammaduvvojit – ja skuvlla ovddasteaddjit mannet oahppi ruktui viežžat su, jos lea dárbu. Dásge lea sáhkan beroštit nuppis. Jure justa nugo áŋgiris barggaheaddjitge sáhttet olahit erenoamáš buriid bohtosiid go beroštit bargisteaset guhte jávká buohcuvuođa geažil, de lea Stovner joatkkaskuvlage olahan hirbmat buriid bohtosiid dannego beroštit dakkár oahppis guhte orru heaitinváras skuvllas. Siihan dat leat min boahtteáigi. Mii diehtit ahte buoremus lea sidjiide dat jos sáhttit sidjiide addit máhtu. Máhttu vuoitá visot. 

Guhtet guimmiideamet bargguiguin ja máhtuiguin mii galgat eallit boahtteáiggi. Danne Ráđđehus áigu dán jagi bovdet viiddis servodatdivaštallamii dáid vuoddudeaddji áššiid birra. Mii bovdet ovttasbargui barggu birra. Das mo mii galgat ovddidit boahtteáiggi várás ealáhuseallima ja álkkásmahttit ođđa fitnodagaid álggaheami. Das mo mii galgat buoridit dan máhtu ja teknologiija maid mii dárbbašit. Das mo mii galgat vealtat das ahte nuorat heitet skuvllavázzima gaskan. Ja das mo mii galgat unnidit jávkamiid barggus ja olbmuidčuoldimiid bargoeallimis eret. Dán jagi mun ja stáhtaráđit geaidda dat eanemusat gullá, áigut bovdet olbmuid sierranas birrasiin divaštallat dáid áššiid. Olles ráđđehus áigu mátkkoštit miehtá riikamet gullan dihtii árvalusaid. Mii maid šaddat geavahit neahta ja bovdet buohkaid searvat divaštallamii. Dás lea sáhka riikamet deháleamos resurssas: Olbmuin. 

Eanet go 40 jagi leat gollan dan rájis go olmmoš beasai iežas čalmmiidisguin oaidnit mánu duogábeali. Apollo 8- ekspedišuvdna lei vuosttamuš mátki mánnui maid olbmot čađahedje, mas sii johte mánu birra, namalassii jagi 1968 juovlaruohta. Sii bukte ruovttoluotta áibbas ođđa govaid. Eai duššefal mánus, muhto eatnamisge – nugo dat lei oaidnit mánus. Dát govat, mas alit ja ealasis eana oidnui guovddážis, mánu heakkahis bajildus ovdan ja geažehis ávus das duogábealde, váikkuhedje oppa máilbmái. Dat bukte midjiide ođđa ipmárdusa das man erenoamáš min eana duođaid lea. Muhto dasge, man hearki dat lea. Ja de báhcá jearaldahkan: Válditgo mii doarvái bures vára dán min hearkkes eatnamis? Vástádus lea “eat”. Eanaspábba lieggana. Buollajieŋat suddet. Áhpi badjána. 

Juovllaid ovdal ledje máilmmi jođiheaddjit čoagganan Københámmanii šiehtadallat ođđa ja geatnegahtti dálkkádatsoahpamuša. Eat mii joavdan mearrái. Muhto mii lávkiimet vuosttamuš dehálaš lávkkáža.  

Mii soabaimet dan vuođđudeaddji ulbmilis, ahte áigut hehttet temperatuvrra badjáneames eambbo go guokte gráda. Mii soabaimet das, ahte mii fertet joatkit guhkkelii Kyoto-soahpamušas, mii dušše guoská moatti industriijariikii. Dál buot stuorra gássaidluoiti riikkat mielde. Mi soabaimet das mo mii galgat dárkkistit ahte dálkkádatdoaibmabijut čađahuvvojit soahpamuša mielde. Ja deháleamos: mii soabaimet das ahte máilmmi rikkis riikkat galget leat mielde máksimin ovdáneaddji riikkaid dálkkádatdoaibmabijuid. 

Máilmmi rikkis riikkat dat leat historjjá stuorámus nuskodatluoitit, muhto boahtteáiggi ovdáneaddji riikkat šaddet lundui luoitit eanemusat. Kiinná lea mannan USA meaddil ja lea dál stuorámus nuskodatluoiti. Mii rikkuimet go álggiimet luoitit eambbo lundui. Váttisvuohta odne lea ahte geafes riikkat eai sáhte riggut nugo mii rikkuimet. Dan njulgestaga min eana ja dálkkádat ii gierdda. Danne lea dálkkádatváttisvuođaid vejolaš čoavdit jos rikkes riikkat servet máksit rehkega go geafes riikkat geahpedit luoitimiid. Dat lea sivva manne Norga bidjá nu ollu searaid vuovddehuhttimiid vuostá. Jos mii lihkostuvvat bissehit vuvddiid jávkadeama, de luoitimat unnot goalmmádasain olles geahpedandárbbus. 

Lassin mii fertet ovddidit birrasiiheivvolaš teknologiijaid maiguin mii sáhttit oažžut sihke ovdáneami ja unnit luoitimiid. Jos mii lihkostuvvat buhtistit fápmorusttegiid ja industriijarusttegiid luoitimiid karbonačatnamiin, de mis lea doaibmabidju mii duođaid lea ávkin miehtá máilmmi. Vuovddit ja karbonačatnamat. Dákko Norga áigu bidjat iežas mihttun.

Mis lea dakkár historjá ja álša ja dáhttu čađahit áššiid mat dahket ahte mis muhtun áššiin lea stuorát rolla máilmmi riikkaid gaskkas go min álbmoga sturrodaga mielde galggašii leat. Mis lea árbi mas váldit vára – dan rájis go Nansen barggai báhtareaddjiid ávkin gitta dassážii go Gro Harlem Brundtland jođihii riikkaidgaskasaš birasáššiid. Dat buktá midjiide ovddasvástádussan váldit ovddasvástádusa. Danne mii áigut joatkit doaru geafivuođa vuostá. Danne mii searvat soalddáhiiguin ja siviila olbmuiguin Afghanistánii ja Čáddii, vai sáhttit leat mielde ovddideamen dorvvolašvuođa ja huksemin ođđasis dáid riikkaid. Ja danne mii áigut rahčat juohke beaivvi čoavdin dihtii dálkkádatváttisvuođaid. Dát leat oktasaš váttisvuođat maid mii fertet ovttasráđiid čoavdit. Mii galgat daid čoavdit guhtet guimmiideamet máhtuiguin ja bargguiguin. 

Dán eahkeda mun háliidan dearvvuođaid cealkit didjiide guđet lehpet bargguin ja lehpet mielde joraheamen servodatáššiid dán ođđajagebeaivvi, ja didjiide buohkaide guđet Norgga bálvalehpet olgoriikkas. Mun háliidan cealkit dearvvuođaid gonagasbearrašii ja giitit sin dan barggu ovddas maid sii doaimmahedje mannan jagi. Ja vel didjiide juohkehažžii: Buori ođđa jagi!