6 Sámi dutkan

6.1 Álggahus

Sámi dutkan galgá veahkehit nannet, seailluhit ja gárgedit sámi kultuvrra ja giela. Dutkan lea maiddái deaŧalaš valljodatvárrehálddaheapmái ja ealáhusgárgedeapmái. Dakkár áiggis goas báikkálašservodagat šaddet gierdat viiddisis nuppástusaid, lassána dihtomielalašvuohta dutkanvuđđosaš dieđu mearkkašumi hárrái boahttevaš gárgedusa vuođusin.

Sámi dutkan dahkkojuvvo máŋgga fágasuorggis. Humanisttalaš ja servodatdieđalaš dutkamis lea dolo¿is leamaš ráđđejeaddji sajádat, muhto dát govva lea maŋemuš áiggiid šaddan eanet molsašuvvin. Eanet fuopmášupmi lea giddejuvvon dan gárgedandárbui mii lea sámi ℅uolbmabidjamiid govddit suorggálaš láhkaneami hárrái.

6.2 Dutkama ruhtadeapmi

Gielda- ja guovlodepartemeanttas lea bálddalastinovddasvástádus stáhtalaš sámepolitihkas. Departemeanttaid suorgeovddasvástádusprinsihpa mielde lea juohke departemeanttas ovddasvástádus ℅uovvolit sámepolitihka ie¿aset ovddasvástádusduovdagiin. Seamma láhkai lea juohke departemeanttas ovddasvástádus guhkesáiggi gelbbolašvuođahuksemis ie¿aset surggiin. Dutkama sámi dilálašvuođaid birra ruhtada iešguđet departemeanta.

Gielda- ja guovlodepartemeanta addá ruđaid Dutkanráđi sámi dutkama prográmmii ja iešguđetlágan eaŋkilprojeavttaide. Romssa universiteahtta lea o¿¿on ruđaid projektii mii ℅atnasa Válde- ja demokratiija℅ielggadussii 1998–2003. Projeakta galgá ee. geah℅adit buvttadahkkiid mat váikkuhit váldegaskavuođa dá¿a eanádatveahkadaga ja sámi veahádatveahkadaga gaskkas. Departemeanta lea máŋga jagi juolludan ruđaid riektehistorjjálaš dutkamii Sámi Instituhttii. Ruđat leat maiddái addojuvvon Eamiálbmotfierpmádahkii ja Sámi teakstabáŋkui (vrd. ℅uoggáin 6.4. ja 7.2.)

Oahpahus- ja dutkandepartemeanta ruhtada sámi dutkama juolludusaidis bokte universiteahtaide ja allaskuvllaide, ja maiddái bestenvirggiide ja bissovaš dieđalaš virggiide (vrd. máinnašumiin iešguđet institušuvnna vuolde). Departemeanta ruhtada maiddái sámi dutkama juolludusa bokte Norgga dutkanráđđái (vrd. ℅uoggáin 6.3.)

Sosiáladepartemeanta/Dearvvasvuođadepartemeanta . Sámi dearvvasvuođadutkama guovddáš Kárášjogas álggahuvvui ođđajagemánu 1. 2001. Guovddáš lea ossodat Romssa universiteahta Servodatmedisiinna instituhta vuolde, mii galgá doaimmahit fágaidgaskasaš dutkama ja oahpahusa fáttáin mat gusket sámi dearvvasvuhtii. Ovddeš Sosiála- ja dearvvasvuođadepartemeanta lea addán doarjaga guovddá¿a doibmii, ja veahkeha maiddái sámi ássanguovlluid dearvvasvuođa- ja birgenláhkeguorahallama ruhtademiin. Diehto℅ohkken dearvvasvuođa- ja birgenláhkeguorahallamii galgá plána mielde álgit geasset/℅ak℅at 2003.

Dalá Sosiála- ja dearvvasvuođadepartemeanta lea maiddái álggahan stipeandaortnega veajuidahttimii guoski fágaid ohppui sámegielat olbmuide vuoruhuvvon bargijoavkkuid siskkabealde. Ortnet álggahuvvui geah℅℅alanortnegin 2000s. Sámediggi hálddaha stipeandaortnega ja lea maiddái mearridan njuolggadusaid juohkimii.

Eanadoallodepartemeanta ruhtada dutkama mii guoská boazodoalloealáhussii. Boazodoallu lea deaŧalaš sámi kultuvrra ja identitehta guoddi, ja das lea stuorra mearkkašupmi sihke ekonomala℅℅at, sosiálala℅℅at ja kultuvrrala℅℅at. Nugo earáge ealáhusain, leat nuppástuvvan rámmaeavttut maiddái váikkuhan boazodollui. Boazodoalu ovdánahttinfoanda (BOF) oa¿¿u jahkása℅℅at 5 milj. kruvnnu dutkamii ja dutkangaskkusteapmái stáhta ja Norgga Boazosápmela℅℅aid Riikkasearvvi (NBR) gaskasaš boazodoallošiehtadusa bokte. BOF lea mearridan ođđa strategiijaplána áigodahkii 2002–2005. Plána háhku lea skáhppot dieđu mii veahkeha juksat meari guoddinnávccalaš boazodoalu birra. Plána galgá addit vuđđosa mearrediđolaš dutkamii mii lea heivehuvvon ealáhussii ja masa ealáhusas ja hálddahusas lea jearru. Deattuhuvvo gaskkustit bohtosiid maid dutkan gávnnaha.

Boahttevaš boazodoallodutkan šaddá vuođđuduvvat árjaduovdagiidda ja vuoruhemiide mat leat adnojuvvon vuođđun Eanadoallodepartemeantta doaibmaplánas «Vuoruheapmi borramuš- ja eanadoallodutkama siskkabealde». Eanadoallohálddahusa aiddobáliid gárgedan doaibmaplána šaddá vuođusin vuoruhemiide jagis 2002 ja ovddasguvlui. Plána mielde galgá lásiheapmi juhkkojuvvot ℅ie¿a árjaduovdagii. Boazodoallu guoskkahuvvo njealji árjaduovdagis: Spesialiserejuvvon eanadoallobuktagiid buvttadeapmi, biologalaš máŋggadáfotvuohta, dálkkádat ja energiija ja politihkkahábmema diehtovuođus. Maiddái BOF:a riikkagottálaš «Strategalaš plána boazodoalu dutkama ja gaskkusteami váste áigodahkii 2002–2005» bidjá ℅ielga válgamiid boahttevaš vuoruhemiide dutkamis. Strategiijaplána háliida spaktat dutkanárjjaid viđa duovdagii main leat máŋga áigeguovdilis ja guovdilis hástalusa juohkásan iešguđet dieđalaš suorgái. Dát duovdagat leat: Areálasisabahkkemat ja olggut váikkuhus, guohtun ja buvttadeapmi, árvoluovvan, stivren ja organiseren ja dásseárvu. Ovddasguvlui áigu Ráđđehus viggat váldit atnui boazodolliid árbevirolaš dieđu ja máhtu ja váldit dáid mielde dutkanprojeavttaide.

Justiisadepartemeanta. NOU 2001: 34 Sámi vieruiduvvamat ja riekteoainnut – duogášmateriála Sámi vuoigatvuođalávdegoddái ovdanbuktá sámi riektedilálašvuođaid dutkanprojeavtta materiála. Projeakta lea ruhtaduvvon ruđaiguin mat bohtet Justiisadepartemeanttas ja Norggadutkanráđis . Fágaidgaskasaš projeakta lea ℅ohkken juristtaid, historihkkariid ja filosofiija ja servodatdiehtaga ovddasteddjiid. Máŋgga fágalaš birrasa dutkit leat leamaš mielde, nugo Romssa universiteahtta, Oslo universiteahtta, Sámi allaskuvla ja Sámi Instituhtta. Dás buktojuvvo ovdan ođđaháhkkojuvvon dutkanvuđđosaš diehtu sámi riektedilálašvuođaid birra Finnmárkkus govdes vuđđosa alde.

6.3 Norgga dutkanráđđi

Norgga duktanráđđi lea álggaheami rájes 1993s dorjon sámi dutkama. Maiddái ovdal dan dorjojuvvui dutkan sámi fáttáid birra, váldosa℅℅at Norgga dábálašdieđalaš dutkanráđi bokte.

Iešguđet oasis Dutkanráđis lea ovddasvástádus váldit mielde sámi geah℅℅anvugiid dutkanárjjaidasas dakko gokko lea ℅uo¿¿ovaš dan dahkat. Eanaš projeavttat maidda ráđđi lea addán doarjaga leat ruhtaduvvon Kultuvra- ja servodatduovdaga bokte, muhto maiddái eará duovdagat leat addán ruđaid sámiguoski dutkamii.

1993 rájes otná¿a rádjai lea Dutkanráđđi addán sullii 79 milj. kruvnnu doarjjan sámi dutkamii. Doarjja juohkása 107 projektii. Doarjja lea addojuvvon 57 DjO-projektii, 32 doavttergrádastipendii ja 31 studeantastipendii (okta projeakta sáhttá siskkildit máŋggalágan doaibmabijuid). Dutkanráđi sámi dutkamiid doarjagiid opplašgeah℅aldat boahtá ovdan tabeallas 6.1, ja tabealla 6.2 ℅ájeha dorjojuvvon projeavttaid logu juhkkojuvvon fágaid mielde, ja tabealla 6.3 ℅ájeha dorjojuvvon projeavttaid juhkkojuvvon institušuvnnaid mielde. Doavttergrádastipendiáhtaid lohku juhkkojuvvon institušuvnnaid mielde otná beaivvi rádjai boahtá ovdan tabeallas 6.4.

—ak℅at 2000 mearridii Dutkanráđđi viđajagi doaibmaplána sámi dutkamii. Plána vuođđuduvvá earret eará Dutkanráđi ja Sámedikki ℅ielggadusaide sámi dutkama birra (vrd. ℅uoggáin 1.6.). Plána mielde galgá Dutkanráđđi bargat árjjála℅℅at váldit mielde sámi dutkama prográmmaidasas ja eará doaibmabijuidasas. Maiddái áigu bargat almmustuhttit dutkansurggiid mat leat uhccán ℅uvgejuvvon.

Guovdil plánas lea Sámi dutkama prográmma, mii galgá leat doaimmas áigodagas 2001–2005. Dát prográmma oa¿¿u vuos ruđaid Oahppo- ja dutkandepartemeanttas ja Gielda- ja guovlodepartemeanttas. Dutkanruđat prográmmas almmuhuvvojedje vuosttas geardde ℅ak℅at 2001 ja juhkkojuvojit 2002s. Almmuheapmi lei fáttáid dáfus govdat ja rabas. 22 ohcamuša bohte sisa 12 institušuvnnas, eatnašat Romssa universiteahtas ja Sámi Instituhtas. Masá bealli ohcamušain ledje fágaidgaskasa℅℅at. Ovcci ohcamuššii mieđihuvvui doarjja. Dáid gaskkas lei juolludus Sámi Instituhttii plánet stuorra projeavtta sámegiela birra servodagas, ja fágaidgaskasaš projektii etnalaš gaskavuođaid birra Nordlánddas historjjála℅℅at geh℅℅ojuvvon Romssa universiteahtas, ja masa Árran julevsámi guovddáš ja Lofotmuseet servet. Projektii lea juolluduvvon 4,6 milj. kruvnnu juhkkojuvvon njealji jahkái.

Sámi projeavttat mat eai heive Sámi dutkama prográmmii sáhttet árvoštallojuvvot eará osiin Dutkanráđis projeavtta fáttá ektui, sihke prográmmaid ja friddja projeaktadoarjaga siskkabealde. Ee. lea Dutkanráđđi globaliserenárjjaidis vuolde addán 4,3 milj. kruvnnu projektii The challenge of indigenousness: Politics of rights, resources and knowledge (Eamiálbmotvuođa hástalus: Rivttiid, valljodatváriid ja dieđu ja máhtu politihkka) Sámi dutkamiid guovddá¿is Romssa universiteahtas. Juksanmearri lea fágaidgaskasaš vuđđosa alde dutkat ga¿aldagaid mat gusket eamiálbmogiidda nugo dát leat boahtán albma iešguđet dásis, riikkaidgaskasa℅℅at, riikkagottála℅℅at ja báikkála℅℅at. Prográmma Diehtogárgedeapmi dáru giellateknologiijai deattuha dutkama vai oa¿¿u ovdan giellateknologalaš návccaid ja neavvuid iešguđet variántta sárdnojuvvon ja ℅állojuvvon dárogillii, nuppáldasat maiddái sámegillii.

6.4 Eamiálbmotfierpmádat

1997s ceggejuvvui eamiálbmotdutkama fierpmádatprojeakta Dutkanráđi doaibmabidjun sámi dutkama várás. Ruđat leat maiddái boahtán Gielda- ja guovlodepartemeanttas.

Fierpmádat lea ovttasbargoprojeakta Romssa universiteahta, Sámi allaskuvlla ja Sámi Instituhta gaskkas. Ulbmilin lea leamaš ovddidit sámi dutkama ja eamiálbmotdutkama iešguđet birrasiid ja riikkaid dutkiid oktavuođa bokte vai dáinna lágiin arvvosmahttojuvvo bestemii ja ođđa dutkanprojeavttaide.

Fierpmádaga dutkan lea organiserejuvvon ℅oahkášjoavkkuide main leat leamaš dutkit davviriikkain ja Canadas. Maiddái seminárat ja doavttergrádakurssat leat lágiduvvon. —ak℅at 2001 dollojuvvui árvvoštallanseminára dábálaš projeaktaáigodaga loahpaheami olis. Gávnnahuvvui ahte fierpmádat lea dagahan mealgadii lassánan ovttasbarggu. Eanet dutkanprojeavttat ledje maid vuolggahuvvon, earret eará sámi giellateknologiijas. Dál leat vihtta ℅oahkášjoavkku álggahuvvon eamiálbmotfierpmádaga vuođul. Loahpparaporta lea ráhkaduvvon projeavttas, mii ℅ujuha ahte lea vejolaš gárgedit buoret ja bevttola℅℅at ovttasbarggu oassálasti institušuvnnaid gaskii. Raporta báhkkoda fierpmádaga doaimma joatkima beales, vrd. ℅uoggáin 9.10.4.

6.5 Eamiálbmogiid vuoigatvuođaid gelbbolašvuođaguovddáš

Dieđáhusas St.meld. nr. 21 (1999–2000) Menneskeverd i sentrum (St.dieđ. nr. 21 (1999–2000) Olmmošárvu guovddá¿is) evttohuvvui cegget gelbbolašvuođaguovddá¿a eamiálbmotvuoigatvuođaid várás Davvi-Norgii. Stuorradiggi guorrasii evttohussii. Guovddáš lea álggahuvvomin. Njuolggadusat galget mearriduvvot.

Guovddáš, mii biddjojuvvo Guovdageidnui, galgá bargat duođaštemiin, gaskkustemiin, dieđihemiin ja fierpmádathuksemiin. Guovddáš sáhttá maiddái ℅ujuhit gokko dárbbašuvvo ođđa dutkan, muhto ii galgga ieš doaimmahit dutkama. Guovddá¿a ruhtadit Gielda- ja guovlodepartemeanta ja Olgoriikkadepartemeanta searválaga.

6.6 Sámi arkiiva-, informašuvdna- ja dokumentašuvdnaguovddáš

Sámi arkiivvas lea ovddasvástádus bargat sámi historjjálaš arkiivvaiguin. Sámi arkiiva lei ovdal organiserejuvvon projeaktan Sámi Instituhta vuolde ja álggahuvvui sierra vuođđudussan 1995s. Arkiiva galgá váfistit sámi dutkanmateriála ja dainna earret eará bálvalit institušuvnnaid mat galget doaimmahit dutkama. Sámi arkiiva lea plánemin bidjat arkiivva ovtta sadjái Sámi allaskuvllain ja Sámi Instituhtain oktasaš dieđadállui Guovdageidnui.

Ođđajagemánu 1. 2002 rájes sirdojuvvui stáhtalaš hálddahanovddasvástádus Sámi arkiivva ovddas Kultuvra- ja girkodepartemeanttas Sámediggái.