9 Gárgedeapmi ovddasguvlui – ulbmilat ja doaibmabijut
9.1 Álggahus
Viidáset diehtogárgedeapmi lea ovdehussan vai sámi servodat galgá sáhttit seailluhit ja gárgedit identitehtas, gielas ja kultuvrras ja oa¿¿ut guoddinnávccalaš ealáhusgárgedeami. Danne leage juksanmearrin nannet sámi oahpu ja dutkama, lasihit sámi studeanttaid bestema ja addit lasi dieđu sámi servodatdilálašvuođaid ja sámi kultuvrra birra oassin ollislaš gelbbolašvuođahuksemis. Erenoamá¿it deattuhuvvo sámi giela seailluheapmi ja nannen vuođusteaddji ovdehussan iešáddejupmái ja identitehtii ja gullevašvuhtii ie¿as servodahkii. Sámi vuođđodutkama ja dutkioahpu vuoruheapmi lea oassin ráđđehusa oppalaš dutkama lasihanplánas.
Sámi oahpus ja dutkamis leat erenoamáš hástalusat mat gusket demográfalaš dilálašvuođaide. Dát gusto erenoamá¿it ohppui ja dutkamii mas sámegiella lea mearriduvvon oahpahus- ja dutkangiellan. Máŋgga institušuvnnas leat fágabirrasat main leat váttisvuođat studeantabestemiin ja/dahje dieđalaš bargiid bestemiin. Dálá dilis lea paradoksa ahte dat institušuvdna mas lea alimus dieđalaš gelbbolašvuohta sámegielas, Sámi allaskuvla, dušše addá oahpu dán fágas vuolit dásis ja dainna das váilu dutkioahppu, ja Romssa universiteahtas, mas lea hámolaš váldi addit oahpu bajimus dásis, leat deavddekeahtes professoráhtat ja dainna ii leat alddes dieđalaš bajimusgelbbolašvuohta.
Ráđđehus atná deaŧala¿¿an ahte dáhpáhuvvá dutkan sámegillii institušuvnnain main lea ℅ielga sámi gullevašvuohta ja mat vuostta¿ettiin leat sámi institušuvnnat. Dát gusto erenoamá¿it Sámi allaskuvlii, muhto maiddái Sámi Instituhttii mii dál lea Davviriikkaid Ministtarráđi vuollásaš. Seammás lea deaŧalaš ahte dáhpáhuvvá sámi dutkan Romssa universiteahtas, gos diekkár dutkan dáhpáhuvvá máŋggafágalaš oktavuođas.
Oahppo- ja dutkanpolitihkala℅℅at šaddá álo hástalussan fuolahit ahte vánes resurssain ávkkástallojuvvo buoremus lági mielde, seammás go eará deaŧalaš deasttat áimmahuššojuvvojit. Dán oktavuođas lea mearrideaddji mávssolaš sámi ohppui ja dutkamii ahte gárgeduvvo lagat ovttasbargu dáid guoskevaš institušuvnnaid gaskii.
Doaibmabijut
Ráđđehus atná dettola¿¿an ahte ovttasbargu oahppo- ja dutkandoaimmaheaddji institušuvnnaid gaskkas nannejuvvo, ja áigu dahkat álgaga ℅ađahit ℅ielggadanbarggu, mas lea ℅atnasupmi dan golmma institušuvdnii Sámi allaskuvlii, Sámi Instituhttii ja Romssa universitehttii, mii galgá árvvoštallat iešguđetlágan organisatuvrralaš rámmaid fágalaš ovttasbarggu gárgedeapmái, dán vuolde hálddahuslaš searveorganiserenhámiid.
9.2 Romssa universiteahtta
9.2.1 Universiteahta strategiijaplána
Sámi dutkan, fágaidgaskasaš ovttasbargu ja oahpahus mii guoská sámi ℅uolbmabidjamiidda, lea Romssa universiteahta váldoárjaduovdda. Universiteahta stivra lea 2000s mearridan ođđa ja viiddisis strategiijaplána dán bargui áigodahkii 2000–2010. Plána áigumuššan lea nannet sámegiela, buoridit dutkama rámmaeavttuid, oahpahusa ja bestema, ja buoridit informašuvnna ja institušvdnaovttasbarggu. Dát doaibmabijut leat earret eará evttohuvvon vuoruhuvvot plánas:
universiteahta eamiálbmotguovddá¿a huksen
fakultearagaskasaš dutkanprográmmat
sámi tematihka bestenvirggiid juolludeapmi
álggahit luovusoastinortnegiid vuolggahan dihtii ođđa fágaidgaskasaš dutkanprográmmaid
eamiálbmotdutkamiid Bachelor- ja Masterprográmma gárgedeapmi
sámi studeanttaid besten
sámi kulturdieđu lohkanbadjeoahpu bissova¿¿an dahkan
sámegiella duođalaš gelbbolašvuohtan dieđalaš virggiide nammadeamis
nannet rámmaeavttuid sámegiela geavaheapmái
Universiteahtta lea mearridan juolludit 1 milj. kruvnnu jahkása℅℅at vihtta jagi ovddasguvlui álggahan dihtii doaibmabijuid mat leat sámi strategiijaplánas. Sámi dutkamiid guovddáš oa¿¿u ovddasvástádusa vuoruhit ja ℅uovvolit doaibmabijuid. Easkkaálgioahppu sámegielas bargiide ja studeanttaide vuoruhuvvo vuosttas doaibmabidjun man ulbmilin lea ovddidit sámi kultuvrra áddejumi ja árvvusatnima ja seammás bajidit sámegiela árvvu dutkangiellan. Universiteahtta ii ane almmatge vejola¿¿an ollašuhttit strategiijaplána universiteahta dábálaš budjeahttarámma siskkabealde, ja lea ohcan liigejuolludusa guoskevaš departemeanttain.
9.2.2 Riikkagottálaš ovddasvástádus
Romssa universiteahtas galgá ain lea váldoovddasvástádus oahpus ja dutkamis sámi veahkadaga várás govdes fágagirjju siskkabealde. Universiteahtas galgá leat ovddasvástádus máŋgga profešuvdnaoahpus, vierisgielain, servodatfágas, reálafágain jna. Universiteahta dutkanbiras lea dál riikkagottála℅℅at, ja muhtun duovdagiin riikkaidgaskasa℅℅at, sámi ga¿aldagaid ja eamiálbmot- ja veahádatga¿aldagaid dutkamiid guovddášbáiki. Dán vuođul lea lunddolaš ahte universiteahtta oa¿¿u riikkagottálaš ovddasvástádusa eamiálbmotguoski dutkamis, oahpus ja gaskkusteamis, ja maiddái sámegielas.
Dutkioahppu man áigumuššan lea áimmahuššat sámi dimenšuvnna ja perspektiivva universiteahta fágaduovdagiin šaddá opparat guovdilis dahkamuššan. Universiteahtta lea 2001 o¿¿on guokte stipendiáhttavirggi mat leat bealljemerkejuvvon sámi dutkiohppui. Universiteahtta lea mearridan ahte nubbi virgi galgá almmuhuvvot boazodollui guoski dutkama várás oassin boazodollui guoski dutkama guovddá¿a huksemis, ja nubbi virgi almmuhuvvo viidát oppalaš sámi- ja eamiálbmotguoski stipeandan.
Departemeanta áigu maiddái ođđa bestenvirggiid boahttevaš juolludemiin oassin ráđđehusa dutkanlasihanplánas bealljemerket virggiid sámi dutkamii mađe muddui dat adnojuvvo dárbbašla¿¿an. Ovdehuvvo almmatge maiddái ahte universiteahtta ieš rabas bestenvirggiid juogedettiin ja ođđasisjuogedettiin fuolaha áigeguovdilis fágaduovdagiin oassin universiteahta ie¿as vuoruheamis dán duovdaga. Veahkehan dihtii ollašuhttit strategiijaplána áigu departemeanta árvvoštallat addit universitehttii ruđaid jahkásaš budjeahttajuolludusas. Supmi sturrodat ferte árvvoštallojuvvot.
9.2.3 Sámegiella
Universiteahtta lea dál áidna institušuvdna mii addá oahpu sámegielas váldofága-/doavttergrádadásis. Fága doaibma universiteahtas dakkár fakulteara oktavuođas mas iešguđetlágan fágasuorggit oktiibuot gártet nana gielladieđalaš birasin mat guđet guoibmáseaset leat ávkkála℅℅at. Danne lea deaŧalaš ahte fága maiddái bisuhuvvo universiteahtas. Sámegiela viidáset gárgedeapmi ja seailluheapmi, mas maiddái leat mielde oarjelsámegiella ja julevsámegiella main leat uhca birrasat, ferte leat guovddá¿is. Seamma gusto sámegiela gárgedeapmái dieđalaš giellan. Universiteahtas galgá dán vuođul ain leat erenoamáš ovddasvástádus sámegiela dutkioahpus. Lagas ovttasbargu berre leat Sámi allaskuvllain ja Budejju ja Davvi-Trøndelága allaskuvllain. Dát ovdeha ahte institušuvnnas alddes lea doarvái gelbbolašvuohta fágas bajimusdásis.
Doaibmabijut
Romssa universiteahtas galgá leat riikkagottálaš ovddasvástádus eamiálbmotguoski dutkamis, oahpus ja gaskkusteamis, maiddái sámegielas. Ovdehuvvo ahte universiteahtas lea lagas ovttasbargu Sámi allaskuvllain ja eará ℅uo¿¿ovaš institušuvnnaiguin.
Oassin ráđđehusa dutkama oppalaš lasihanplánas oa¿¿u universiteahtta juolluduvvot bestenvirggiid mat leat bealljemerkejuvvon sámiguoski fágaduovdagiidda. Dutkioahppu dáid fágaduovdagiin lea opparat guovdilis dahkamuššan universitehttii.
Dábálaš budjeahttajuolludeamis áigu departemeanta árvvoštallat addit universitehttii ruđaid doibmiibidjat institušuvnna sámi oahpu ja dutkama strategiijaplána.
9.3 Sámi allaskuvla
Sámi allaskuvlla lea sámi ℅oahkášguovllus. Sámi allaskuvla lea maiddái áidna alit oahppoinstitušuvdna Norggas mii lea ollásit sámegielat. Oahpahus lea eanaš sámegillii, ja sámegiella lea maiddái mearriduvvon institušuvnna hálddahuslaš giellan. Universiteahtaid ja allaskuvllaid lága nuppástuhttinevttohusas lea dál mearkkašeamis evttohuvvon nannejuvvot ahte Sámi allaskuvllas galgá leat seamma lágan ovddasvástádus sámegielas go eará oahppoinstitušuvnnain lea dárogielas, nappo ovddasvástádus nannet sámi giellakultuvrra ja seailluhit ja viidásetgárgedit sámi fágaterminologiija. —ujuhuvvo Ot.prp. nr. 40 (2001–2002) nuppástusaid birra lágas miessemánu 12. 1995 nr. 22 universiteahtaid ja allaskuvllaid birra ja lágas suoidnemánu 2. 1999 nr. 64 dearvvasvuođabargiid birra.
Sámi allaskuvlla gárgedeapmi viidáseappot lea danne mávssolaš veahkkin hukset ja nuppástuhttit sámi servodaga vuođđoealáhuservodagas ođđaáigásaš diehtoservodahkan. Viidáset huksen ferte liikká vuođđuduvvot bestenvuđđosa realisttalaš árvvoštallamii, sihke studeanttaid ja fágaolbmuid dáfus. Allaskuvlla dieđalaš bargit leat álggaheami rájes 1989s eanet go duppalduvvan. Lunddolaš lea geah℅℅at viidáset gárgedeami ođđa 10-jagi áigodaga vuollái, goas galggašii nannet namalassii fágasurggiid main allaskuvllas lea erenoamáš gelbbolašvuohta.
9.3.1 Sámegiella
Dál lea stuorra ja lassáneaddji dárbu kandidáhtaide geain lea nana sámegielmáhttu. Ain váilot sámegielat ovdaskuvlaoahpaheaddjit ja oahpaheaddjit mánáidgárddis ja vuođđoskuvllas, ja alit oahppoinstitušuvnnain leat váttisvuođat oa¿¿ut olbmuid virggiide mat gáibidit dieđalaš gelbbolašvuođa. Iešguđetlágan servodatsurggiin lea lassáneaddji dárbu guovttegielat kandidáhtaide. Dat gusto goit maiddái gielddalaš ja fylkkagielddalaš orgánaide mat leat geatnegahttojuvvon doaibmat guovttegielagin, muhto maiddái Sámedikki ja dan vuolit orgánaid álggaheapmi lea mielddisbuktán stuorra dárbbu bures gelbbolaš bargiide.
Maŋimuš logi jagis leat eatnat kandidáhtat ℅ađahan sámegiela vuolit dási loahppaiskosa oassin cand.mag.grádas ja maiddái oahpaheaddjeoahpus. Sakka hárvvibut leat váldán sámegiela váldofágaloahppaiskosa mii lea dárbbašlaš vuođus mannat viidáseappot doavttergrádaohppui ja akademalaš karrierii.
Danne leat dál hárve olbmot geain lea dieđalaš gelbbolašvuohta bajimusdásis sámegielas akademalaš máilmmis, ja váttis lea oa¿¿ut olbmuid professoráhtaide dán fágaduovdagii. Sámi allaskuvla lea dat institušuvdna mas Norggas dál lea alimus dieđalaš gelbbolašvuohta, dan botta go eará institušuvnnain leat rabas professoráhtat orron deavddekeahttá máŋggaid jagiid.
Maŋimuš jagiin lea dahkkojuvvon stealládat sámi fágagiela gárgedeapmái máŋgga fágaduovdagis, muhto lea mearrideaddjin ahte sámegiella ain gárgeduvvo guovdilis osiin dutkan- ja oahppoduovdagis.
Sámi allaskuvla lea álggaheami rájes dahkan stuorra barggu fágaterminologiija gárgedemiin institušuvnna iešguđet fágaduovdagis. Sámegiela sajáiduhttin dieđagiellan lea almmatge guhkesáigásaš bargu mii gáibida bistevaš árjjaid. Allaskuvllas adnojuvvo leamen ℅oavddarolla dán duovdaga viidásetgárgedeamis. Ráđđehus oaivvilda ahte Sámi allaskuvla berre oa¿¿ut riikkagottálaš ovddasvástádusa sámegiela gárgedeamis dieđafágan. Dát ovddasvástádus siskkilda buot giellajoavkkuid, sihke davvisámegiela, julevsámegiela ja oarjelsámegiela. Ovdehuvvo ahte allaskuvllas lea lagas ovttasbargu eará guoskevaš alit oahppoinstitušuvnnaid fágabirrasiiguin.
Sámi Instituhtas Guovdageainnus lea sámi gielladutkan oktan árjaduovddan. Boahttevaš oktiisajusteamis láh℅℅ojuvvojit vejolašvuođat álggahit bissova℅℅abut organiserejuvvon ovttasbarggu dán guovtti institušuvnna gaskkas (vrd. ℅uoggáin 9.9.). Dat sáhttá dahkkojuvvot nu ahte Sámi allaskuvllas álggahuvvojit oalgevirggit Sámi Instituhta virgehasaide. Go lea dohkálaš dieđalaš gelbbolašvuohta, de sáhttá guoskevaš virgáduvvot professor II-virgái. Dát dagaha ahte buohkanas sámi gielladutkanbiras Guovdageainnus nannejuvvo mealgat ja eahpitkeahttá šaddá gievrramus fágabirasin riikkas.
Doaibmabijut
Ráđđehus doarju ahte Sámi allaskuvla oa¿¿u riikkagottálaš ovddasvástádusa áimmahuššat ja gárgedit sámegiela dieđafágan. Allaskuvlla fágabiras galgá nannejuvvot juolludemiin ruđaid stipendiáhttavirggiide ja professor II-virggiide. Ulbmilin lea nannet birrasa vai sámegiella galgá sáhttit álggahuvvot alit dásis (mastergrádan) mii lea vuođusin sáhttit juolludit doavttergráda. Ovdehuvvo dalle ahte boahttevaš fápmudanorgána árvvoštallá allaskuvlla dieđalaš gelbbolašvuođa deavdit fágalaš eavttuid mat mearriduvvoše¿¿et.
9.3.2 Duodji
Sámi duodji lea álggahuvvon váldofágan Oslo allaskuvllas ovttasbarggus Sámi allaskuvllain, muhto fága lea dušše ásahuvvon vuođofágadásis Sámi allaskuvllas. Uhccán studeanttaid gea¿il eai leat Oslo allaskuvllas leamaš váldofágastudeanttat maŋimuš 8–10 jagi.
Sámi allaskuvla bidjan árjjaid gelbbolašvuođahuksemii ja lea suige dat institušuvdna dál mas lea alimus sierragelbbolašvuohta dán fágaduovdagis. Allaskuvlla lea giđđat 2002 virgádan vuosttasamanuenssa geas lea doavttergrádagelbbolašvuohta fágas. Okta stipendiáhta virgehas lea vel guođđan sisa dutkosa doavttergráda árvvoštallamii. Dán vuođul lea lunddolaš ahte Sámi allaskuvla oa¿¿u váldoovddasvástádusa fágas ja dainna maiddái riikkagottálaš ovddasvástádusa oahpahit kandidáhtaid alit dásis. Sámi allaskuvlla fágabiras ferte nannejuvvot ruđaid juolludemiin bissovaš virggiide, dahje bestenvirggiide mađe muddui orru dárbbašlaš deavdit gáibádusaid álggahit fága alit dásis (mastergráda). Ovttasbargu Oslo allaskuvllain berre jotkojuvvot, muhto duoji váldofága heaittihuvvo hámola℅℅at Oslo allaskuvllas.
Duollet dálle lea evttohuvvon davviriikkala℅℅at ℅ielggadit oktasaš davviriikkalaš dáiddaoahpu álggaheami. Jurdda diekkár oktasaš dáiddaoahpu birra ságaškuššojuvvo dál davviriikkalaš oktavuođas. —oahkkimis golmma davviriikka sámeministariid ja sámediggepresideanttaid gaskkas skábmamánus 2001 mearriduvvui ahte Davviriikkalaš sámi ga¿aldagaid virgeoapmahašorgána galgá árvvoštallat leago áigeguovdil ℅ielggadit ga¿aldaga vel eambbo. Ga¿aldat oktasaš davviriikkalaš sámi dáiddaoahpu birra gieđahallojuvvo guoskevaš davviriikkalaš ovttasbargoorgánain ovdal go ráđđehus dahká áššái oaivila.
Doaibmabijut
Sámi allaskuvlla fágabiras galgá nannejuvvot vai sámi duodji sáhttá álggahuvvot alit dásis allaskuvllas. Duoji váldofága heaittihuvvo seammás hámola℅℅at Oslo allaskuvllas.
9.3.3 Fágalaš govdodaga gárgedeapmi
Vaikko vel Sámi allaskuvllas lea erenoamáš ovddasvástádus addit oahppofálaldagaid namalassii oaivvilduvvon sámi veahkadahkii, de ii sáhte allaskuvla gok℅at buot fágaduovdagiid. Maiddái Sámi allaskuvla ferte doaibmat Norggafierpmádaga siskkabealde gos sihke ovttasbargu institušuvnnaid gaskkas ja bargojuohku daid gaskkas leat deaŧalaš oasit. Sámi allaskuvla ferte bargat dan guvlui ahte addá oahppofálaldagaid main das leat erenoamáš ovdehusat ja gelbbolašvuohta.
Ráđđehus lea positiivvalaš evttohussii dihto fágalaš viiddideami birra. Goit lea deaŧalaš ahte álggahuvvojit oahput mat maiddái sáhttet geasuhit dievdostudeanttaid. Sáhttá danne leat áigeguovdil addit liigeruđaid luonddugeavaheami ja valljodatvárrehálddaheami modulaid álggaheapmái. Áv¿¿uhuvvo ovttasbargat Romssa universiteahtain mii álggaha arktalaš eanadoalu ja luonddugeavaheami oahpu 2002 ℅av℅℅a rájes. Sáhttá maiddái leat áigeguovdil addit doarjaga álggahemiide servodatfágaid siskkabealde, ja dalle lagas ovttasbarggus Sámi Instituhtain mas lea viidát gelbbolašvuohta fágaduovdagis.
Doaibmabijut
Ráđđehus doarju Sámi allaskuvlla dihto fágalaš govddideami, ovdamearkka dihtii luonddu- ja valljodatvárrehálddaheami modulaid ja muhtun servodatfágaid álggahemiin.
9.3.4 Fágalaš dási gárgedeapmi – stáhtusa nuppástuhttin dieđalaš allaskuvlan
Mjøs- ja Nergård-lávdegotti ℅ielggademiid guovdilis evttohusat ℅atnasit evttohusaide Sámi allaskuvlla nannema ja gárgedeami birra dieđalaš allaskuvlan. Nergård-lávdegoddi oaivvilda ahte Sámi allaskuvla álggu rájes juo lea doaibman dieđalaš allaskuvlan erenoamáš ovddasvástádusa gea¿il mii das lea sámi oahpaheaddjeoahpus. Mjøs-lávdegoddi evttoha dilálašvuođaid láh℅it nu ahte allaskuvla sáhttá gárgeduvvat fápmuduvvon dieđalaš allaskuvlan.
Dieđalaš allaskuvla gullá universiteahttasuorgái ja dan dovdomearkan lea ahte dat
lágida váldosa℅℅at profešuvdnaoahpu, oktan iešguđetlágan lohkansurggiiguin
addá oahpu vuođđodásis gitta bajimusdássái fágaduovdagiiddis siskkabealde, maiddái doavttergrádaoahpu
doaimmaha mearkkašahtti mađe dutkama mii lea bissulis dutkioahpu vuođus
Dasa lassin lea das áinnas riikkagottálaš ovddasvástádus oahpus, juogo nu ahte dat lea okto fágaduovdagis dahje nu ahte leat dušše moadde institušuvnna mat addet bajimusoahpu guoskevaš suorggis.
Go okta allaskuvla muhttašuvvá dieđalaš allaskuvlan, de ferte atnit seamma gáibádusaid go dalle go muhttašuvvá universiteahttan – earret govdodatgáibádusaid. Dát ℅uovvu maiddái Mjøs-lávdegotti árvalusa. Ferte deattuhit nanusvuođa ja kvaliteahta dutkandoaimmain ja bissulvuođa dutkioahpus guoskevaš profešuvdnaoahpu váldosurggiin. Dát máksá ahte institušuvdna ferte leat joavdan dakkár dássái ahte dat ieš nákce addit dutkioahpu ja addit doavttergráda.
Stáhtusa nuppástuhttin dušše danne go Sámi allaskuvllas lea guovddášdoaibmaovddasvástádus sámi oahpaheaddjeoahpus ii leat áigeguovdil. Juos allaskuvlla stáhtus galgá sáhttit nuppástuhttojuvvot, de ferte dat lea gárgedan dohkálaš gelbbolašvuođa fágaduovdagiin mat leat erenoamá¿at Sámi allaskuvlii. Departemeanta oaivvilda gelbbolašvuođa erenoamáš sámiguoski fágain nugo sámi gielas ja duojis sáhttit dahkat vuđđosa dieđalalaš allaskuvlla stáhtusii áiggi vuollái.
Institušuvdnajuohkin ja stáhtusa nuppástuhttin bohciidahttá sihke fágalaš ja politihkalaš ga¿aldagaid. Allaskuvlla gelbbolašvuohta ferte leat árvvoštallojuvvon boahttevaš fápmudanorgánas ovdal go stáhtus sáhttá nuppástuhttojuvvot. Stáhtusa nuppástuhttin lea sorjavaš fápmudanorgána positiiva fágalaš árvvoštallamis eavttuid ja standárddaid mielde maid departemeanta mearrideš universiteahtta- ja allaskuvlalága ođđa mearrádusaid láhkavuđđosiin. Mearridanváldi lea seamma lága mielde biddjojuvvon Gonagassii.
Doaibmabijut
Ráđđehus doarju ahte Sámi allaskuvla nannejuvvo nu ahte allaskuvlla stáhtus sáhttá nuppástuhttojuvvot dieđalaš allaskuvlan. Ovdehuvvo ahte dábálaš meannudanvuohki stáhtusa nuppástuhttinohcamušaid gieđahallama hárrái ℅uvvojuvvo. Dat mearkkaša ahte ohcamuš Sámi allaskuvllas vuos ferte gieđahallojuvvot fápmudanorgánas mii árvvoštallá leatgo fágalaš eavttut devdojuvvon.
9.3.5 Oahpaheaddjeoahppu
Sámi allaskuvllas lea 1994 rájes, dalle go guovddášdoaibmaortnet álggahuvvui Norggafierpmádagas, leamaš guovddášdoaibmaovddasvástádus sámi oahpaheaddjeoahpus. Dat mearkkaša ee. ahte allaskuvllas lea leamaš ovddasvástádus buohtalastimis ja fierpmádathuksemis guovtti eará institušuvnna ektui maidda lea biddjojuvvon ovddasvástádus sámi oahpaheaddjeoahpus, Budejju ja Davvi-Trøndelága allaskuvla.
Bargojoavku man Norggafierpmádatráđđi lea nammadan, lea evttohan ahte guovddášdoaibmaortnet heaittihuvvo dálá hámis ja lonuhuvvo buoret vuogádagain riikkagottálaš vuoruhemiide dán suorggis. Departemeanta áigu árvvoštallat mo eará fierpmádathuksema, profilerema, fágagárgedeami jna. arvvosmahttinortnegat sáhttet boahtit guovddášdoaibmavuogádaga sadjái. Departemeanta rehkenastá goitge ahte Sámi allaskuvllas ain galgá leat riikkagottálaš ovddasvástádus sámi oahpaheaddjeoahpus nugo ovdalge, ja maiddái institušuvnnaid buohtalastinovddasvástádus áigeguovdilis fágain/fágaduovdagiin ja dainna maiddái ovddasvástádus institušuvnnaid oktavuođadoallamis ja fierpmádathuksemis. Dárkilet máinnašumi hárrái Sámi allaskuvlla ja Budejju ja Davvi-Trøndelága allaskuvllaid oahpaheaddjeoahpu fágalaš sisdoalu ja organiserema birra ℅ujuhuvvo St.dieđáhussii nr. 16 (2001–2002) Om ny lærerutdanning Mangfold – krevende – relevant (Ođđa oahpaheaddjeoahpu birra Máŋggadáfotvuohta – gáibideaddji – ℅uo¿¿ovaš).
Sámi allaskuvla lea besten dihto logu studeanttaid oahpaheaddjeohppui eará davviriikkain. Sámeministariid ja sámediggepresideanttaid ℅oahkkimis skábmamánu 7. 2001 nannejuvvui ahte Sámi allaskuvlla oahpaheaddjeoahppu addá gelbbolašvuođa virgáduvvat oahpaheaddjin maiddái Ruŧŧii ja Supmii.
9.3.6 Studeantabesten
Sámi allaskuvlla viidáset gárgedeami ovdehussan lea ahte bestendilli buoriduvvo vai institušuvdna nagada deavdit mearriduvvon doaibma- ja boađusgáibádusaid. Allaskuvlla sisaváldima sámegielmáhtu gáibádus mielddisbuktá eahpitkeahttá ahte bestenpotensiála ráddjejuvvo. Adnojuvvo dattetge mávssola¿¿an bisuhit gáibádusa vai allaskuvlla identitehta seailluhuvvo. Allaskuvla ferte almmatge árvvoštallat geavahit dán giellagáibádusa boahttevaš studeanttaid dábuhanvejolašvuođa vuođul.
Máŋga buvttadahkki sáhttet mielddisbuktit eambbo ohcciid ja dainna buoret bestendili. Sisaváldin duohtagelbbolašvuođa vuođul oahppojagis 2001/2002 lea váikkuhan, erenoamá¿it ovdaskuvlaoahpaheaddjeohppui. Stuorra oassi rávis sámi veahkadagas eai deavdde dábálaš lohkangelbbolašvuođa hámolaš gáibádusaid. Allaskuvlii šaddá deaŧalaš dahkamuššan bargat juksat dán ulbmiljoavkku.
Gáiddusoahpahusa ja oasseáiggeoahpu vuoruheapmi lea máŋgga institušuvnnas váikkuhan ohcciid lohkui. Eanet ja eanet rávisolbmot, geain leat bearašgeatnegasvuođat ja illá sáhttet fárret alit oahpu váldima dihtii, leat almmuhan lávdaduvvon oahpuide. Sámi allaskuvla berre eambbo árjjaid bidjat lávdaduvvon oahpuide, áinnas oasseáiggeoahppun. Fertejit gárgeduvvot máškidis, neahttavuođđosaš oahput ruđaid veagas maid allaskuvla oa¿¿u iešguđetlágan prográmmaid bokte IKT vuoruheapmái (vrd. ℅uoggáin 9.6).
Sámi allaskuvllas leat, danne go skuvla lea váldosa℅℅at doaibman oahpaheaddjeoahppoinstitušuvdnan, leamaš eanemus nissonstudeanttat. Ođđa oahppofálaladagaid álggaheapmi, mat arvvosmahtášedje maiddái dievdoohcciid, sáhttá nuppástuhttit sohkabeal℅oakkádusa ja buoridit bestema.
Lasihan dihtii bestema lea allaskuvlii hástalussan dahkat oahppofálaldagaid sihke máškideabbon ja eanet geasuheaddjin. Departemeanta oaivvilda ahte allaskuvla ferte álggahit doaibmabijuid rábášnaga dainna ulbmiliin. Dasgo allaskuvllas lea oalle uhca hálddahusaš, de áigu departemeanta addi allaskuvlii liigeruđaid doaimmahit bestenbarggu.
Hástalussan lea ain váfistit ahte bestejuvvojit pedagogalaš bargit sámi mánáidgárddiide geain lea sámegiela gelbbolašvuohta. Bargiid sámegiela ja kultuvrra máhttu ja diehtu lea mearrideaddji ovdehussan juos mánát galget oa¿¿ut nannejuvvot ja gárgeduvvot ie¿aset giela ja identitehta. Dasgo Sámi allaskuvllas máŋgga jagi guhkkodahkii eai leat leamaš doarvái ohccit ovdaskuvlaoahpaheaddjeohppui, de áigu Mánáid- ja bearašdepartemeanta ovttasbarggus Sámedikkiin ℅ielggadit ga¿aldaga stipeandaortnegis studeanttaide geat váldet ovdaskuvlaoahpaheaddejoahpu allaskuvllas.
Doaibmabijut
Sámi allaskuvla ferte vuoruhit doaibmabijuid mat lasihit studeantabestema. Institušuvdna oa¿¿u juolluduvvot liigeruđaid máksit goluid hálddahuslaš virgái mii ee. galgá plánet ja doaimmahit árjjálaš bestenbarggu.
Mánáid- ja bearašdepartemeanta áigu ovttasbarggus Sámedikkiin ℅ielggadit ga¿aldaga vásedin stipeandaortnegis studeanttaide geat váldet ovdaskuvlaoahpaheaddjeoahpu Sámi allaskuvllas.
9.4 Budejju allaskuvla
Deaŧalaš dahkamuššan lea oahpahit fágaolbmuid geain leat julevsámi giela ja kultuvrra diehtu ja máhttu. Sihke skuvlalágádusas ja iešguđet servodatsuorggis váilot bargit geain leat doarvái dieđut ja máhtut dáid fágaduovdagiin. Budejju allaskuvla lea guovddá¿is julevsámi guovllus, ja lea álggahan lagas ovttasbarggu báikkálaš giella- ja oahppoguovddá¿iin Árraniin Divtasvuonas. Ovttasbargu ja gelbbolašvuohta mii dáppe lea gárgeduvvon, berre huksejuvvot viidáseappot.
Allaskuvla lea 1998s mearridan sierra doaibmaplána sámi oahpuide ja dutkamii. Doaibmaplána bajit ulbmilin lea gok℅at julevsámi giella- ja ássanguovllu ℅uo¿¿ovaš oahppo- ja dutkandárbbu. Plána strategalaš juksanmearit siskkildit ee. gelbbolašavuođagárgedeami julevsámi veahkadahkii alit dási oahppofálaldagaid bokte julevsámi gielas, duojis ja servodatfágas mas deattuhuvvo julevsámi kultuvra ja historjá.
Allaskuvllas leat dál guokte doavttergrádastipeandda servodatdiehtagis mas sámi dilálašvuođat deattuhuvvojit, ja maid ruhtadit Oahpahus- ja dutkandepartemeanta ja Norgga dutkanráđđi. Dutkanráđis lea allaskuvla velá o¿¿on bálkáruđaid professor II-virgái ja váldofágastipendiáhttii julevsámegielas.
Bestenvuođus allaskuvlla sámi oahpuide lea njárbat. Danne lea dihto dárbu juolludit ruđaid lassin budjeahttajuolludussii mii boahtá dábálaš ruhtadanortnegis. Departemeanta áigu árvvoštallat atnit dás deastta jahkásaš ruhtajuolludeamis.
Ráđđehus doarju ahte Budejju allaskuvllas ain galgá leat riikkagottálaš ovddasvástádus addit oahpu julevsámegielas ja kultuvrras oahpaheaddjeoahppooktavuođas.
Allaskuvlla ovddasvástádus ráddjejuvvo fálaldaga addimii oassin oahpaheddjiid vuođđooahpus ja lasseoahpus, dahje ieh℅anas fágii vuolit dásis. Váldoovddasvástádus addit oahpu sámi gielas ja kultuvrras, maiddái julevsámegielas, master- ja doavttergrádadásis gullá Romssa universitehttii ja Sámi allaskuvlii.
Doaibmabijut
Budejju allaskuvllas galgá ain leat riikkagottálaš ovddasvástádus julevsámi gielas ja kultuvrras oassin oahpaheaddjeoahpus. Departemeanta áigu árvvoštallat juolludit liigeruđaid mat ℅atnasit allaskuvlla ovddasvástádusduovdagii.
9.5 Davvi-Trøndelága allaskuvla
Smávva giellabirrasat mat leat bieđganan viiddis guovlluide leat dahkan erenoamáš váttisin bisuhit ja gárgedit oarjelsámi giela. Danne lea guovdilis juksanmearrin oahpahit eambbo oahpaheddjiid geain leat oarjelsámi giela ja kultuvrra dieđut ja máhtut mat sáhttet viidásetgaskkustuvvot mánáidgárddis, vuođđoskuvllas ja joatkkaskuvllas.
Allaskuvla lea ráhkadan doaibmaplánasárggastusa oarjelsámi giela ja kultuvrra bargui. Plána guovdilis dahkamuššan leat ee. addit jotkkolaš ja einnostuvvi fálaldaga oarjelsámegielas 1 ja 2 (oktiibuot 20 ℅uoggá), gárgedit oahppofálaldagaid mat nannejit oarjelsámiid ealáhuslaš ja kultuvrralaš sajádaga (ovdamearkka dihtii valljodatvárreávkkástallan), gárgedit oarjelsámi fágaosiid oahpaheaddjeoahpu rámmaplána olis, gárgedit fágalaš/hálddahuslaš ja teknihkalaš gelbbolašvuođa (IKT/oarjelsámi oahpahus). Deattuhuvvo maiddái gárgedit norgga-ruoŧa ovttasbarggu ja ovttasbargodoaibmabijuid gielalaš veahádagaiguin riikkaidgaskasa℅℅at.
Nugo Budejju allaskuvllasge lea Davvi-Trøndelága allaskuvllas njárbes bestenvuođus sámi oahpuide. Danne lea dihto dárbu juolludit ruđaid lassin budjeahttajuolludussii mii boahtá dábálaš ruhtadanortnegis. Departemeanta áigu árvvoštallat atnit dás deastta jahkásaš ruhtajuolludeamis.
Lávdaduvvon oahppofálaldagat oahpaheddjiide ja ovdaskuvlaoahpaheddjiide geat leat barggus, leat ℅ájehan addit lassánan studeantavuđđosa ja doaibmat bures. Allaskuvla berre bidjat árjjaid addit dákkár oahppofálaldagaid.
Davvi-Trøndelága allaskuvlii biddjojuvvo ain riikkagottálaš ovddasvástádus addit oahpu oarjelsámi gielas ja kultuvrras oassin oahpaheaddjeoahpus.
Allaskuvlla ovddasvástádus ráddjejuvvo oarjelsámi gillii ja kultuvrii oahpaheaddjeoahppooktavuođas, ja Sámi allaskuvllas ja Romssa universiteahtas lea ovddasvástádus sámegiela, maiddái oarjelsámegiela, alit dási oahpus ja dutkamis.
Doaibmabijut
Davvi-Trøndelága allaskuvllas galgá ain leat riikkagottálaš ovddasvástádus oarjelsámi gielas ja kultuvrras oassin oahpaheaddjeoahpus. Departemeanta áigu árvvoštallat juolludit liigeresurssaid mat ℅atnasit allaskuvlla ovddasvástádusduovdagii.
9.6 IKT:a vuoruheapmi
9.6.1 IKT sámi oahpaheaddjeoahpus
Oassin ráđđehusa IKT:a vuoruhanprográmmas oahpaheaddjeohppui lea Sámi allaskuvla o¿¿on ruđaid gárgedit oktasaš oahppanvuođđolávddi sámi oahpaheaddjeohppui. Allaskuvla lea 2000 rájes o¿¿on vuođđojuolludusa mii lea kr 398 000 ja oa℅℅ui 2001s velá liigedoarjaga mii lei kr 420 000. Ruđat leat eanaš mannan gárgedit ođđa, máškidis oahppanvugiid ja –metodaid mat vuođđuduvvet studeanta-PC:ide ja láiggehis kommunikašuvdnii.
Sámi allaskuvla lea dán lassin o¿¿on juolluduvvot 2001s kr 250 000 Guovddášorgánas máškidis oahppama várás alit oahpus (Sentralorganet for fleksibel læring i høyere utdanning/SOFF) vai beassá fállat 10 ℅uoggásaš lasseoahpu oahpponeavvopedagogihkas gáiddusoahpahussan sámi guovlluid vuođđoskuvlla ja mánáidgárddiid oahpaheddjiide. IKT deattuhuvvo oahpahusas, sihke kommunikašuvdnan ja bargoneavvun fágas.
Sámi institušuvnnain leat teknologalaš hástalusat danne go namalassii boarráset IT-vuođđolávddit eai doarjjo sámi ℅álamearkkaid. Deattuhuvvot galgá eanet ovttasbargu Sámi allaskuvlla ja vuođđo- ja joatkkaskuvllaid gaskkas gelbbolašvuođaloktema, teknihkalaš ℅ovdosiid jna. dihtii.
Vuođđojuolludus allaskuvlii oahpaheaddjeoahpu IKT vuoruhanprográmma bokte jotkojuvvo 2002s. Juolludeapmi ain ovddasguvlui galgá árvvoštallojuvvot buot institušuvnnaid guovdu.
9.7 Sámegiella joatkkaskuvllain
9.7.1 Joatkkaoahpahusa árvvoštallan Ođastusa 94 vuolde
Oassin departemeantta árvvoštallamis joatkkaoahpahusa Ođastusa 94 vuolde lea departemeanta addán Sámi oahpahusráđđái, ođđajagemánu 1. 2000 rájes Sámedikki oahpahusossodat, bargun organiseret sámi joatkkaoahpahusa árvvoštallama.
Golbma árvvoštallanráportta leat válbmasat:
Sámi joatkkaoahpahus – vuoigatvuođat ja sisdoallu (Sámi Instituhtta, 2000)
Sámi joatkkaoahpahus ođastusa 94 vuolde (NIBR 2000)
Sámi joatkkaoahpahusa árvvoštallan Ođastusa 94 vuolde, oktiigeassu (AGENDA 2000).
Oahppanguovddáš lea guorahallan raporttaid ja evttohan máŋga doaibmabiju oahpaheami sisdoalu, oahpponeavvuid ja Sámedikki rolla hárrái sámi joatkkaoahpahusas. Budjeahtas 2002 leat juolluduvvon ruđat ruhtadit Sámedikki projeavtta Kvaliteahttagárgedeapmi sámi joatkkaoahpahusas . Dáinna juolludusain váldá Sámediggi badjelasas barggu árvvoštallanraporttaiguin ja Oahppanguovddá¿a evttohusaiguin ovddasguvlui. Negatiiva oahppilohkogárgedus maŋimuš jagiin gáibida doaibmabijuid mat váfistit dáid skuvllaid boahtteáiggi. Váldojuksanmearrin lea bisuhit ja gárgedit skuvllaid fágalaš gelbbolašvuođa ja váfistit dohkálaš resursaávkkástallama áiggi vuollái. Departemeanta lea dasto nammadan bargojoavkku mii vuosttas jahkebeali mielde 2002 galgá ráhkadit raportta sámi joatkkaskuvllaid birra ja evttohit skuvllaide hálddahuslaš ℅atnasumi.
Doaibmabijut
Ráđđehus áigu budjeahttaoktavuođas ℅uovvolit álggahuvvon sámi joatkkaoahpahusa kvaliteahttagárgedanprojeavtta gárgedan dihtii sámi joatkkaskuvllaid fágalaš gelbbolašvuođa ja váfistan dihtii dohkálaš resursaávkkástallama. Dien guovtti sámi joatkkaskuvlla hálddahuslaš ℅atnasupmi árvvoštallojuvvo nammaduvvon bargojoavkku evttohusa mielde.
9.7.2 Stipeandaortnet
Sámediggi hálddaha stipeandaortnega ollesáiggeohppiid várás joatkkaskuvllas geat váldet sámegiela fágan. 1 milj. kruvnnu várrejuvvojit jahkása℅℅at juogadeapmái dohkálaš ohcciide. Maŋimuš áiggiid lea submi leamaš sullii kr 2 500 juohke oahppái juohke skuvlajahkái.
Doaibmabijut
Ráđđehus áigu ovttasráđiid Sámedikkiin árvvoštallat ulbmillaš ortnegiid arvvosmahttit eambbo sámiid ohcat joatkkaoahpahussii.
9.7.3 Rávisolbmuid oahpahus joatkkaskuvlla dásis
Boazodoalu nuppástuhttima gea¿il lea dárbu ceahkkálassii nannet sámi joatkkaskuvllaid rávisolbmuid oahpahusfálaldagaid máŋga jagi ovddasguvlui. Hástalussan lea lágidit rávisolbmuid oahpahusfálaldagaid mat namalassii geasuhit sin geat guđđet boazodoalu ja barget ođđa karrierageainnu guvlui. Sámi joatkkaskuvllain Kárášjogas ja Guovdageainnus šaddá guovdilis rolla dán barggus ovddasguvlui. Dát skuvllat nannejuvvojit nu ahte buorebut sáhttet ovddaldastit rávisolbmuid oahpahusdárbbuid sámi servodagas.
9.7.4 Earreortnet
Lasihan dihtii sámiid bestema alit ohppui leat máŋga oahpu álggahan earreortnegiid sámi studeanttaide. Sámediggi lea dasa lassin evttohan ahte ohppiide geain lea sámegiella vuosttasgiellan joatkkaoahpahusas, galget addojuvvot lasse℅uoggát alit ohppui sisaváldimis. Evttohus lea vuođuštuvvon dainna ahte sámi oahppit geain lea leamaš sámegiella sihke vuođđoskuvllas ja joatkkaoahpahusas leat buorebut ráhkkanan dustet hástalusaid sámi servodagas ja doibmet buorebut fidnoeallimis sámi guovlluin. Sii máhttet guokte riikkagottálaš giela, sámegiela ja dárogiela, juoga man ovddas galget bálkkašuvvot alit ohppui sisaválddettiin.
Departemeantta juksanmearrin lea atnit nu álkis njuolggadusaid go sáhttá main leat nu uhccán erenoamáš lasse℅uokkesortnegat go vejolaš. Dán vuođul ii leat dorjon evttohuvvon ortnega.
Ásahuvvon earreortnegat jotkojuvvojit ja sáhttet vaikko viiddiduvvot dárbbu mielde. Institušuvnnat geavahit almmatge iešguđetlágan eavttuid mat adnojuvvojit vuođđun sisaváldimii sámeeriid bokte. Sáhttá neaktit sorrájin ja unohassan ovttaskas ohccái. Departemeanta áigu danne fuolahit ráhkadahttit oktasaš eavttuid.
Doaibmabijut
Sámi studeanttaid alit ohppui sisaváldinearreortnegat galget dárbbu mielde sáhttit viiddiduvvot, ja oktasaš eavttut sisaváldimii earreortnegiid bokte galget ráhkaduvvot.
9.8 Válddi sirdin Sámediggái
Bajit politihkalaš juksanmearrin lea evttohuvvon ahte Sámediggái galgá addojuvvot stuorát politihkalaš váikkuhanfápmu ja lasi váldi áššiin mat erenoamá¿it gusket sámi veahkadahkii. Oassin dás ollásuvvo Sámedikki autonomiija sihke ekonomalaš ja fágalaš oktavuođas.
Vai Norga galgá sáhttit deavdit geatnegasvuođaidis riikkagottálaš rievtti ja álbmotrievtti mielde, de atná ráđđehus deaŧala¿¿an nannet Sámedikki rolla eaktoháhkkin ja ovddasvástideaddji orgánan sámi servodaga gárgedeamis. Ráđđehus háliida danne addit Sámediggái lasi válddi duovdagiin mat gusket sámi veahkadahkii nugo oahppu, ealáhusgárgedeapmi, giella ja kultuvra.
Alit oahpu hárrái lea Sámediggi báhkkodan sávaldaga ahte Sámediggi o℅℅ošii válddi mearridit rámmaplánaid sámi oahpaheaddjeohppui. Ráđđehus atná lunddola¿¿an ahte Sámediggi oa¿¿u seamma válddi dán duovdagis go das lea skuvlalágádusa hárrái. Dat máksá ahte Sámediggi oa¿¿u válddi mearridit rámmaplánaid erenoamáš sámi fágaide nugo sámegillii ja duodjái. Eará fágaid rámmaplánat leat oktasa℅℅at dá¿a ja sámi oahpaheaddjeohppui. Sámediggi oa¿¿u vejolašvuođa addit ráđiid mo sámi geah℅℅anvuohki sáhttá áimmahuššojuvvot dáid fágain. Ođđa rámmaplánat mat mearriduvvojit dáid fágaide, mielddisbuktet maiddái ahte allaskuvllat o¿¿ot stuorát válddi ie¿a mearridit báikkálaš fágaplánaid ja dien láhkai áimmahuššat hágu oahpaheaddjeoahpu birra mas lea sámi geah℅℅anvuohki.
Mánáidgárddi rámmaplánas lea sierra kapihtal sámi giela ja kultuvrra birra. Áigeguovdilin lea árvvoštallat seahtágo Sámediggi áiggi vuollái oa¿¿ut nannoset mieldeváikkuheami rámmaplána sámi sisdoalu dárkkisteami ja gárgedeami hárrái.
Sámediggi oa¿¿u universiteahtta- ja allaskuvlalága ℅uovvovaš nuppástusa bokte rievtti evttohit olggut stivralahtuid Sámi allaskuvlla stivrii. Eará institušuvnnain ovddastuvvo Sámediggi nugo ovdal institušuvnna stivrra evttohusa mielde. Diekkár ovddasteapmi lea Romssa universiteahtta geavahan maŋimuš stivraáigodagas, ja dat adnojuvvo ávkkálaš ortnegin sihke institušuvnnaide ja Sámediggái. Olggut stivralahtuid nammada ain departemeanta ieh℅anas vuđđosa alde, muhto departemeanta áigu ain atnit deastta evttohusain Sámedikki ovddasteami birra stivrejeaddji orgánaide main dat leš áigeguovdil.
Doaibmabijut
Sámediggi oa¿¿u válddi mearridit rámmaplánaid erenoamáš sámi fágaide nugo sámegillii ja duodjái oahpaheaddjeoahpus. Rámmaplánaid eará fágaide mearrida ain departemeanta nugo ovdalge, muhto Sámediggi oa¿¿u vejolašvuođa addit ráđiid sámi geah℅℅anvuogi birra dáid fágain.
Mánáid- ja bearašdepartemeanta áigu árvvoštallat guđe láhkai Sámediggi sáhttá oa¿¿ut stuorát váikkuhanfámu mánáidgárddi rámmaplána vejolaš ođđa veršuvdnii.
9.9 Oktiisajusteapmi
Plánejuvvon lea ovtta sadjái bidjat máŋga institušuvnna Guovdageainnus oktasaš ođđahuksehussii – sámi dieđadállui Guovdageidnui. Dát gusto vuos Sámi Instituhttii, Sámi allaskuvlii, Sis-Finnmárkku studeantaovttastuslihttui, Sámi arkiivii ja Sámi ja suoma báikenamaid nammanevvohahkii. Lassin árvvoštallá Gielda- ja guovlodepartemeanta berrejitgo areálat Sámi erenoamášpedagogalaš doarjalussii stáhtalaš pedagogalaš doarjjavuogádaga siskkabealde ja Eamiálbmogiid vuoigatvuođaid gelbbolašvuođaguovddá¿ii váldojuvvot mielde oktasašdálu plánemii, g℅. máinnašumi St.prp.nr. 1 (2001–2002) kap. 274 Stáhtalaš allaskuvllat ja kategoriija 13.40 Gielda- ja guovlodepartemeantta budjeahttaevttohusas. Dasa lassin lea Sámediggi almmuhan Gielda- ja guovlodepartementii ie¿as beroštumi láigohit lanjaid dálus Sámedikki oahpahus- ja giellaossodahkii. Dás lea sáhka lanjain 32 mielbargái.
Evttohus mearkkaša ahte sámegiel institušuvnnat, main leat sullii 110 mielbargi ja main Sámi allaskuvla ℅ielgasit lea stuorámus institušuvdna, biddjojuvvojit ovtta sadjái. Diekkár oktiisajusteapmi mielddisbuktá stuorát fágalaš ja dieđalaš birrasiid ja buktá synergiijabeavttu. Lassin berre addit positiiva gierdováikkuhusaid bestemii sihke ohppui ja sámi dutkamii, ja sámi dutkama gaskkusteapmái. Plánejuvvo searválaga geavahit areálaid nugo vuostáváldima, doaimmahaga, kantiinna, ℅oahkkinlanjaid, konfereansalanjaid jna. ja oktasaš teknihkalaš doarjjafunkšuvnnaid.
Evttohuvvon oktiisajusteapmi siskkilda institušuvnnaid mat gullet máŋgga departemeantta vuollái. Oahpahus- ja dutkandepartemeanta lea árvvoštallan Sámi allaskuvlla doaimma areálarámma, ja lea bivdán Statsbygg, mii fuolaha dálu projekteremis, ℅ielggadit eará berošteddjiid dárbbuid vai dálu buohkanas rámma sáhttá mearriduvvot. Plánenproseassa ovdeha ahte doaimmat oassálastet, ja dat bistá olles 2002. Ovdaprojeakta sáhttá rehkenastojuvvot válbmanit jahkemolsumis 2003/4.
Doaibmabijut
Ráđđehus máhccá áššái St.prp. nr. 1:s (2002–2003).
9.10 Dutkan
Dárbbašuvvo eambbo dutkan sámi dilálašvuođaid birra vai sáhttá hukset sámi diehtovuđđosa ja gaskkustit dán dieđu sámi ja ii-sámi birrasiidda. Dán oktavuođas lea maiddái ulbmilin lasihit dutkiid logu geain lea sámi duogáš sámi ja sámiide guoski dutkamis.
Sámi dieđalaš giela gárgedeapmi lea sámi dutkama guovdilis hástalus. Deaŧalaš lea almmuhit dieđalaš bargguid sámegillii ja buktit dutkama diehttevassii sámegielat birrasiidda. Seammás ferte sámegiela lasihanáigumuš vihkkedallojuvvot eará buvttadahkkiid vuostá, ovdamearkka dihtii dat ahte váilot dutkit geain lea doarvái sámegiela gelbbolašvuohta ja ahte dutkanbohtosat galget ollet sidjiide geat eai máhte sámegiela, juogo sii leat sikkabealde vai olggobealde sámi servodaga. Sámi dutkan berre leat oidnosis maiddái viidát oktavuođas, maiddái dakkárin mii buktá juoidá riikkaidgaskasaš eamiálbmotdukamii. Das lea mearkkašupmi sihke dutkamii ollisla℅℅at ja ovttaskasdutkiid meritterendárbbu dihtii, ahte bohtosat sáhttet dahkkojuvvojit dovddusin riikkaidgaskasa℅℅at. Dát dahká dakkár giela geavaheami áigeguovdilin mainná joavdá viidát riikkaidgaskasa℅℅at. Diekkár deasttat fertejit vihkkedallojuvvot dan dárbbu ja sávaldaga vuostá ahte galggašii eambbo dutkanbargguid almmuhit sámegillii.
Visot dutkamii gusto kvaliteahttagáibádus. Maiddái kvaliteahttaárvvoštallama vejola¿¿an dahkama dihtii fertejit bohtosat buktojuvvot diehttevassii viidát dutkanbiirii. Eanet ja eanet gáibiduvvo ahte dutkan galgá árvvoštallojuvvot, ii dušše riikkagottálaš, muhto maiddái riikkaidgaskasaš oktavuođas. Sámi dutkamii biddjojuvvojit dego earáge dutkamii dákkár gáibádusat.
9.10.1 Sámi dutkama prográmma
Mjøs-lávdegoddi lea árvalusas NOU 2000: 14 ℅ujuhan Sámedikki evttohussii ℅ađahit logijagi prográmma sámi dutkama huksemii ja gárgedeapmái. Prográmma lea oaivvilduvvon sisdoallat doaibmabijuid mat nannejit sámi dutkanbirrasiid vai sámegielat dutkit bestejuvvojit. Mjøs-lávdegoddi doarju Sámedikki evttohusa. Lávdegoddi deattasta dasa lassin ahte diekkár prográmma rámma siskkabealde maiddái dárbbašuvvo dahkkojuvvot teknihkalaš infrastruktuvra informašuvdnateknologiija, data ja statistihka hámis. Maiddái Nergård-lávegoddi evttoha logijagi prográmma mas besten deattuhuvvo. Evttohusat leat konkretiserejuvvon fágalaš sisdoalu ja organiserema hárrái.
Hástalusat sámi dutkamis gustojit sihke dárbui váfistit guhkesáigásašvuođa ja eambbo bálddastima. Dutkanráđđi lea dán dihtii álggahan sierra prográmma sámi dutkamii ℅ak℅at 2000 (vrd. ℅uoggáin 6.3). Prográmma juksanmearrin lea veahkehit bestemiin ja gelbbolašvuođahuksemiin birrasiin mat barget sámi dutkamiin, eambbo ovttasbargui Davvikalohta universiteahtaid gaskkas ja sámegiela gárgedemiin dieđagiellan. Dutkama etihkkii giddejuvvo maiddái fuopmášupmi, ja galgá ráhkaduvvot sierra plána bestendoaibmabijuide. Prográmma galgá veahkehit bálddalastit dutkanárjjaid ja arvvosmahttit institušuvnnaid ja olgoriikkalaš dutkanbirrasiid ovttasbargat. Temáhtala℅℅at ℅ohkkejuvvojit dutkanárjjat guovtti váldofáddái, sámi iešartikuleren: olggosbuktin ja eavttut, ja sámi servodateallin: rašuvnnalaš ja institušuvnnalaš aspeavttat. Prográmma navdojuvvo várehit máŋga dárbbu maid logijagi prográmma evttohusat ledje oaivvilduvvon várehit. Prográmma lasiha maiddái vejolašvuođaid ollislaš jurddašeapmái sámi oaidninguovllus go prográmmastivrras leat sámi ovddasteaddjit.
Go juo dál lea álggahuvvon sierra prográmma sámi dutkamii, de lea lunddolaš nannet dán ovdalii go háddjet návccaid ođđa prográmma álggahemiin. Danne evttohuvvo nannet Dutkanráđi sámi dutkama prográmma. —ujuhuvvo seammás evttohusaide ovdalaš kapihttaliid vuolde nannet ℅uo¿¿ovaš institušuvnnaid.
Lassin Oahppo- ja dutkandepartementii lea Gielda- ja guovlodepartemeanttas juksanmearrin nannet prográmma. Gielda- ja guovlodepartemeanta áigu maiddái stáhta sámepolitihka bálddalastinovddasvástideaddjin leat mielde váikkuheamen ahte eará departemeanttat bidjet ℅uo¿¿ovaš dutkandárbbuid prográmmii.
Go Dutkanráđi prográmma áigodat leat nohkan, ja bohtosat leat árvvoštallojuvvon, de lea lunddolaš árvvoštallat galgágo prográmma guhkiduvvot viđain jagiin.
Doaibmabijut
Ráđđehus áigu, buohkanas juolludusaid siskkabealde mat addojuvvojit Norgga dutkanráđi atnui, nannet Dutkanráđi sámi dutkama prográmma deattuhemiin guhkesáigásaš ℅uolbmabidjamiid.
9.10.2 Besten
Lassin stipendiáhttavirggiide mat juolluduvvojit njuolga institušuvnnaide, bohtet stipeanddat mat juolluduvvojit Dutkanráđi prográmmaid ja projeavttaid bokte (vrd. ℅uoggáin 4.2.2, 4.3.2 ja 6.3).
Sámi dutkama bestenvuođus lea almmatge oppala℅℅at uhcci. Eanaš fágaduovdagiin leat uhccán dohkálaš kandidáhtat. Danne lea juksanmearrin nannet bestema oppala℅℅at. Sámegiela oahpaheapmi sámegielahemiide nugo Romssa universiteahtta dál áigu vuoruhit, lea positiiva doaibmabidju.
Iešguđet servodatsuorggis lea stuorra jearru sámegielat kandidáhtaid. Dainna jávket máŋga potensiála bestehasat geain lea sámi duogáš bargoeallimii áigá ovdal go leat álgán dutkikarrierii. Dán oktavuođas lea hástalussan árrat oahpus dahkat studeanttaid dihtomielala¿¿an ahte dutkan lea áigeguovdilis karrieregeaidnu. Áigeguovdilis doaibmabidjun sáhttet leat muhttádusstipeandaortnegat vai váldofágahasat sáhttet ráhkadit doavttergrádaohcamušaid.
Oktasaš davviriikkalaš doavttergrádakurssat sáhttet leat nubbi vuohki lasihit bestema, seammás go dat duddjojit gullevašvuođa stuorát dutkanbirrasii. Dasa lassin šaddá vejola¿¿an davviriikkalaš rámma siskkabealde váldit ovdan ℅uolbmabidjamiid mat orrot oktasa℅℅at sámi dutkanoahpus, nugo etihkalaš ga¿aldagat, smávva dutkanbirrasiid hástalusat ja eará.
Departemeanta lea dihto muddui bealljemerken stipendiáhttavirggiid sámi dutkamii oahppoinstitušuvnnaid budjeahtaid bokte. Institušuvnnain lea maiddái ieh℅anas ovddasvástádus bestemis juohkima bokte eará stipendiáhttavirggiid ja dieđalaš virggiid. Lassin berrejit institušuvnnat ovttas Norgga dutkanráđiin ságaškuššat doaibmabijuin mat sáhttet buoridit bestema sámi dutkamii. Lagat ovttasbargu ja lonohallanšiehtadus dutkiid ja studeanttaid váste Romssa universiteahta ja Sámi allaskuvlla gaskkas sáhttá leat vuohki arvvosmahttit lasihit bestema.
Ráđđehus áigu sierra stuorradiggedieđáhusas bestema birra oahpahus- ja dutkanvirggiide universiteahtta- ja allaskuvlasuorggis evttohit iešguđetlágan doaibmabijuid lasihan dihtii dutkanárjjaid. Bestema nannen sámi dutkamii galgá geh℅℅ojuvvot daid bestendoaibmabijuid olis mat ovddiduvvojit dán dieđáhusas.
Doaibmabijut
Ráđđehus áigu nannet bestema sámi dutkamii. Nannen boahtá osohahkii stipeandaruđaid bokte Dutkanráđis, osohahkii bestenvirggiid juolludemiin guoskevaš institušuvnnaid budjeahtaid bokte.
9.10.3 Dutkama organiseren
Sámediggi lea evttohan ahte áiggi vuollái ceggejuvvo davviriikkalaš dutkanráđđi, ja vaikko sámi dutkanráđđi Norgii vuorddedettiin davviriikkalaš orgána. St.dieđáhusas nr. 39 (1998–99) Forskning ved et tidsskille (Dutkan áigeearus) oaivvildii departemeanta earret eará ahte berrešii geah℅adit vejolašvuođaid doaimma eambbo bálddalastit Dutkanráđi bokte ja lasihit davviriikkalaš ovttasbarggu ovdalii go cegget ođđa orgánaid. Muđui sáhtii Sámediggi ieš árvvoštallat dárbbus vuolit orgánii mii fuolaha dutkanga¿aldagain (vrd. ℅uoggáin 1.6).
Maiddái Mjøs-lávdegoddi doarju ahte ceggejuvvo alit oahpu ja dutkama orgána mii sáhttá addit ráđiid Sámediggái. Ráđđi lea jurddašuvvon ℅ađaheaddji orgánan sámedikkiide Suomas, Ruoŧas ja Norggas searválaga. Evttohusa mielde galgá ráđđi earret eará buohkanassii árvvoštallat sámi dutkama ruhtadeami, dahkamušjuogu ja fágalaš vuoruheami, ja hálddahit sámi dutkama ruđaid njuolggadusaid mielde maid sámedikkit addet searválaga. Bálddalaga dáinna deattasta lávdegoddi Sámi allaskuvlla dutkanfágalaš luđolašvuođa. Maiddái Nergård-lávdegoddi (NOU 2000: 3) evttoha diekkár orgána, ja oaivvilda ahte berre árvvoštallojuvvot addit dán orgánii hálddahanovddasvástádusa ruđain iešguđetlágan oahppo- ja dutkanulbmiliidda.
Sámiid bealde lea dárbu sámi ovddastussii Dutkanráđi orgánain báhkkoduvvon iešguđet oktavuođain. Dutkanráđđi berre leat dihtomielalaš dan hárrái ahte sámi beroštusat ja gelbbolašvuohta govttolaš meare ovddastuvvojit ráđi orgánain.
Dutkamis man sámi dutkit dahket ii leat guhkes historjá, olu lea dáhpáhuvvan maŋimuš moattelogi jagis. Dán oanehis áiggis lea gárgedeapmi leamaš mearkkašahtti, sihke dutkiid oahpaheami ja dutkanbohtosiid buvttadeami hárrái. Sámi dutkan dáhpáhuvvá almmatge osohahkii bieđggusis ja smávva birrasiin. Danne lea hástalussan ℅ohkket návccaid ja gelbbolašvuođa ja eambbo buohtalastit dutkama. Máŋga doaibmabiju mat leat álggahuvvon dáid maŋimuš áiggiin, barget dán guvlui, ovdamearkka dihtii Eamiálbmotfierpmádat. Dutkanráđi sámi dutkama prográmma sáhttá geh℅℅ojuvvot sámi dutkama lasihuvvon bálddalastima álgun dutkanráđđedásis. Man stuorra mearkkašupmi dán bálddalastimis šaddá, lea sorjavaš das man meare departemeanttat bidjet ruđaid sámi ja sámiguoski dutkamii prográmma bokte.
Ráđđehus ii áiggo nuppástuhttit dálá hámádaga. Dát mearkkaša ahte dutkanruđat, maiddái ruđat sámi dutkamii, ain galget juolluduvvot osohahkii njuolga universiteahtaide ja allaskuvllaide, osohahkii Norgga dutkanráđi bokte.
Dálá vuogádat dutkanruđaid juohkimii lea hábmejuvvon dainna lágiin ahte eanemus lági mielde áimmahuššá deastta institušuvnnaid fágalaš autonomiijas ja sorjjasmeahttun kvaliteahttaárvvoštallamis. Oanehis áiggi vuollái ii sáhte oaidnit makkárge áigeguovdilis molssaeavttu dán vuohkái juohkit ruđaid. Guhkit áiggi vuollái sáhttá leat áigeguovdil gárgedit ℅ielgaset organisašuvdnahámádaga sámi dutkamii, miellaseappot davviriikkalaš rámma siskkabealde. Sáhttá leat áigeguovdil ságaškuššat ga¿aldaga Davviriikkaid sámi ga¿aldagaid virgeoapmahašorgánas (vrd. ℅uoggáin 7.1.).
Doaibmabijut
Ráđđehus áigu dahkat álgaga ságaškuššat lagat davviriikkalaš ovttasbarggus sámi dutkama organiserema hárrái.
9.11 Riikkaidgaskasaš doaibmabijut
Eamiálbmotfierpmádat man Romssa universiteahtta, Sámi allaskuvla ja Sámi Instituhtta leat doaimmahan, lea leamaš deaŧalaš doaibmabidju, ja buorit dovddiidusat leat o¿¿ojuvvon. Fierpmádat orru lihkostuvvan doaibmabidjun dutkanálgagiid buohtalastimii dainna lágiin ahte lea geahpedan latnjalassii bargama ja eambbo ℅ohkken árjjaid. Dovddiidus ℅ájeha ahte fierpmádat lea doaibman bures hukset institušuvnnaid ovttasbargogaskavuođaid. Danne berre árvvoštallojuvvot galgágo dát málle dahkat vuđđosa dutkandoaimmaid viidáset bálddalastimii. Departemeanta áigu Dutkanráđi ovttasbarggus institušuvnnaiguin bivdit árvvoštallat mo doaibmabidju sáhttá jotkojuvvot.
Sihke Nergård-lávdegoddi ja Mjøs-lávdegoddi lea evttohan álggahit lonohallanprográmma nannen dihtii oktavuođa eará eamiálbmogiiguin. Departemeanta atná positiivvala¿¿an ahte álggahuvvojit lonohallanšiehtadusat sámiid ja eará eamiálbmogiid gaskkas institušuvdnadásis. Romssa universiteahtta lea juo álggahan ortnega mas addojuvvo doarjja diekkár oktavuhtii sámi váldofága- ja doavttergrádastudeanttaide. Sullasaš ortnet lea áigeguovdil eanet institušuvnnaide. Ráđđehus lea positiivvalaš dasa ahte addojuvvo doarjja áigeguovdilis institušuvnnaide nannet ja gárgedit oktavuođa eará eamiálbmogiiguin.
Doaibmabijut
Ráđđehus áigu fuolahit ahte eamiálbmotfierpmádat jotkojuvvo. Boahttevaš ruhtadeapmi ferte árvvoštallojuvvot lagabuidda.
Ráđđehus áigu leat positiivvalaš dasa ahte addojuvvo doarjja lonohallat dutkiid ja váldofágastudeanttaid nannen dihtii oktavuođa eará eamiálbmogiiguin. Doarjaga viidodat ferte árvvoštallojuvvot lagabuidda.
9.12 Infrastruktuvra
Dárbu lea skáhppot ođđa ja ođasmahttojuvvon dieđu máŋgga dilálašvuođa birra mat gusket sámi veahkadahkii ja sámi servodaga dillái. Olu data gávdno, muhto bieđgguid iešguđetlágan institušuvnnaid ja hálddahusorgánaid luhtte. Almmolaš hálddahus lea maŋimuš 10 jagi ℅ađa skáhppon eatnat vuođđodata sámi dilálašvuođaid birra. Maiddái dutkan lea buvttadan ℅uo¿¿ovaš servodatdata. Dárbu lea diekkár kvantitatiiva data lágidit ulbmilla℅℅at vai sáhttet geavahuvvot vuođusmateriálan servodatplánemii ja dahkkojuvvot dábuhahttin dutkanulbmiliidda.
Mjøs-lávdegoddi lea evttohan ahte huksejuvvo diehtovuođđu sámi servodatdilálašvuođaid birra.
Ráđđehus oaivvilda ahte evttohus hukset diekkár datavuđđosa berre árvvoštallojuvvot dárkileappot. Sámediggi ja eará institušuvnnat main lea rolla sámi diehtohuksemis, berrejit oassálastit árvvoštallamii. Sámi Instituhtta lea earret eará bargagoahtán sámi teakstabáŋkkuin ja o¿¿on dasa ruđaid Gielda- ja guovlodepartemeanttas, Kultuvra- ja girkodepartemeanttas ja Oahppo- ja dutkandepartemeanttas. Ávkkálaš lea geah℅℅at iešguđetlágan infrastruktuvradoaibmabijuid ovtta olis ja geah℅℅at mo dálá data sáhttá lágiduvvot ollisvuođa siskkabealde.
Doaibmabijut
Ráđđehus áigu dahka álgaga bargagoahtit láh℅it dilálašvuođaid sámi dilálašvuođaide guoski vuođđo- ja vuođusdata ulbmillaš lágideapmái vai data sáhttá dahkkojuvvot dábuhahttin oppalaš servodatplánemii ja dutkanulbmiliidda. Lágideapmi ja ruhtadeapmi ferte árvvoštallojuvvot dárkileappot.