10 Eanan- ja resursavuoigatvuođat
10.1 Dilálašvuođačilgehus
Sámi kultuvra lea nannosit čadnojuvvon eatnamiid ja čáziid ávkkástallamii ja sápmelaččaid eanan- ja resursavuoigatvuođat leat suodjaluvvon máŋggaid riikkaidgaskasaš mearrádusaid bokte.
10.1.1 ON konvenšuvdna siviila ja politihkalaš vuoigatvuođaid birra, 27. artihkal
ON konvenšuvnna siviila ja politihkalaš vuoigatvuođaid birra (SP) 27. artihkal sihkkarastá álgoálbmogiid vuoigatvuođa doaimmahit iežaset kultuvrra, oskku ja giela almmá hehttehusaid haga. Mearrádus čuodjá:
Stáhtain gos gávdnojit čearddalaš, oskkoldatlaš dahje gielalaš veahádagat, ii galgga sis, geat gullet dákkár veahádagaide, gildojuvvot vuoigatvuohta ovttas iežaset joavkku nuppiid miellahtuiguin, dikšut iežaset kultuvrra, dovddastit ja bálvalit iežaset oskkoldaga, dahje geavahit iežaset giela.
ON-konvenšuvdna gusto dál Norgga láhkan, vrd. olmmošvuoigatvuođalága § 2 nr. 3., ja lága § 3 mielde mannet konvenšuvnna mearrádusat ovdalii eará lágaid jus dat leat vuostálaga.
10.1.2 ILO-konvenšuvnna nr. 169 artihkkalat 14 ja 15
Norga ratifiserii jagis 1990 ILO-konvenšuvnna nr. 169 álgoálbmogiid ja čearddalaš álbmogiid birra iešheanalaš stáhtain. Norgga dáfus guoská ILO-konvenšuvdna sápmelaččaide. Konvenšuvnnas lea sierra kapihtal (artihkkalat 13 rájes 19 rádjái) álgoálbmogiid vuoigatvuođa birra eatnamiidda ja luondduriggodagaide. Konvenšuvnna artihkal 14 nr. 1 suodjala opmodat- ja hálddašanvuoigatvuođaid, ja geavahanvuoigatvuođaid. Viidáseappot galgá stáhta 14. artihkkala nr. 2 mielde «dárbbu mielde bidjat johtui dárbbašlaš doaimmaid dan váras ahte kártet eatnamiid maid dát álbmogat árbevieru mielde háldejit, ja dáhkidit ahte sin vuoigatvuohta oamastit ja hálddašit eatnamiid suodjaluvvo beaktilit». Artihkal 15 nr. 1 geatnegahttá eiseválddiid erenoamážit sihkkarastit sápmelaččaid «vuoigatvuođaid iežaset eatnamiid luondduriggodagaide». Vuoigatvuohta luondduriggodagaide mielddisbuktá maiddái vuoigatvuođa «leat osolažžan» luondduriggodagaid «geavaheamis, hálddašeamis ja suodjaleamis».
10.1.3 Finnmárkkuláhka ja Finnmárkkukommišuvdna
Finnmárkkuláhka mearriduvvui geassemánu 17. beaivvi 2005. Láhka ásahii Finnmárkku eatnamiid dáfus ođđa hálddašanvuogádaga, ja lea oassi proseassas mii galgá loahpalaččat čielggadit vuoigatvuođadilálašvuođaid Finnmárkkus.
Láhka nanne vuosttažettiin ahte sápmelaččat lea oktasaččat ja oktagaslaččat olahan vuoigatvuođa Finnmárkku eatnamiidda ja čáziide guhkes áiggi geavaheami bokte. Viidáseappot deattastuvvo § 5 nuppi lađđasis ahte láhka ii ráddje vuoigatvuođaid mat leat rábiduvvon oamastusa dahje dološ áiggi rájes geavaheami bokte. Dat guoská maiddái vuoigatvuođaide mat sámi boazodoalus leat dien vuođul dahje boazodoallolága mielde.
Finnmárkkukommišuvdna nammaduvvui njukčamánu 14. beaivvi 2008 kártet vuoigatvuođaid Finnmárkkuopmodaga eatnamiidda maid Finnmárkku ássit leat háhkan alcceseaset dološ áiggi rájes geavaheami vuođul.
Finnmárkkukommišuvnna mandáhtta rievdaduvvui ođđajagemánu 1. beaivvi 2013 nu ahte kommišuvdna maiddái galgá gieđahallat vuoigatvuođaid guollebivdosajiide mearra- ja vuotnaguovlluin Finnmárkkus jus dan gáibida oktage geas lea rievttálaš beroštupmi oažžut dan čielggaduvvot.
Sámedikki mearkkašumit
Dan rájes go finnmárkkuláhka mearriduvvui lea Stuoradiggi jahkásaččat juolludan 16–17 miljovnna ruvnno Finnmárkkukommišuvdnii Duopmostuollohálddahusa, ja Justiisa- ja gearggusvuođadepartemeantta bušeahta bokte. Sámediggi lea máŋgga geardde dovddahan ahte sii fuolastuvvet dainna go Finnmárkkukommišuvdnii orru juolluduvvome liiggás unnán ruhta, ja ahte dat čuohcá dan deaŧalaš identifiserenbargui man kommišuvdna galgá čađahit. Sámediggi ballá ahte deaŧalaš árbedieđut, sámi árbevirolaš dábit ja riekteipmárdusat jávket ovttas vuoras olbmuiguin geat ain dál livčče min gaskkas ja geat leat eahpeformála ja njálmmálaš vugiid bokte oahppan daid. Jus Finnmárkkukommišuvdnii bissovaččat juolluduvvo ilá unnán ruhta, de sáhttá dat Sámedikki oainnu mielde dagahit sámiid riektesihkarvuođa ovdii.
Sámedikki oainnu mielde lea konkrehta hástalussan leamaš oažžut dárbbašlaš ruhtadeami Duopmostuollohálddahusas. Stáhtabušehttii 2017 lei Justiisadepartemeantta teaksta bušeahttaevttohussii ruđa várrejumi birra váldojuvvon mielde, muhto diet várrejupmi ii leat šat mielde 2019 bušeahtas.
Vai kártenbargu Finnmárkkus čađahuvvošii doarvái johtilit ja vai deaŧalaš dieđut sámi geavaheami, sámi árbevirolaš dábiid ja riekteipmárdusaid birra eai manahuvvo, de lea Sámedikki mielas dárbbašlaš ásahit bargui sihkkaris ekonomalaš vuođu.
10.2 NOU 2007: 13 Den nye sameretten (Ođđa sámeriekti) čuovvoleapmi
Ođđanammaduvvon sámevuoigatvuođalávdegoddi (sámevuoigatvuođalávdegoddi 2) ovddidii iežas čielggadusa NOU 2007: 13 Den nye sameretten (Ođđa sámeriekti) juovlamánus 2007. Lávdegoddi árvala máŋggaid doaimmaid, earret eará láhkanannet geatnegasvuođa konsulteret sámi beroštumiid, ásahit kommišuvnna mii galgá kártet dálá oamastan- ja geavahanvuoigatvuođaid sámi guovlluin Romssa fylkka rájes lulás, ásahit ođđa hálddašanortnega stáhta eatnamiidda Nordlánddas ja Romssas ja máŋga eará láhkarievdadusa, earret eará minerálalága rievdadeami. Sámevuoigatvuođalávdegotti evttohusat sisttisdollet iešguđet dási kompleksitehta – ja guoskkahit eanas departemeanttaid áššesurggiid. Áššeovddasvástádusjuogu mielde lea iešguđetge departemeanttain ovddasvástádus árvvoštallat evttohusaid mat gusket sin áššesurggiide.
Oassin sámevuoigatvuođalávdegotti evttohusa čuovvoleapmin ovddidii ráđđehus čakčamánu 14. beaivvi 2018 Prop. 116 L (2017 – 2018) Endringer i sameloven mv. (konsultasjoner) (Sámelága rievdadeapmi jna. (konsultašuvnnat)). Suohkaniid ja fylkkasuohkaniid dáfus árvala ráđđehus láhkanannet konsultašuvdnageatnegasvuođa mii čuovvu álbmotrievtti olis. Vai suohkanat ožžot dárbbašlaš fleksibilitehta, de nannejuvvojit dušše geatnegasvuođa váldoprinsihpat lága bokte, ja dárkilet njuolggadusat addojuvvojit bagadusčállosa bokte. Gielda- ja ođasmahttindepartemeanta hábme bagadusevttohusa ovttasráđiid Suohkansektoriin (Kommunal sektor – KS) ja Sámedikkiin. Norgga Boazosápmelaččaid Riikkasearvi váldojuvvo maiddái fárrui dása.
Konsultašuvnnaid hárrái stáhta dásis árvaluvvo láhkaevttohusas ahte konsultašuvdnageatnegasvuođa váldoprinsihpat galget lága bokte nannejuvvot ja dárkilet njuolggadusat galget mearriduvvot láhkaásahusaid bokte. Departemeanta áigu stáhta konsultašuvnnaide ráhkadit láhkaásahusevttohusa ja čađahit dárkilet njuolggadusaid gulaskuddama maŋŋel go láhka lea mearriduvvon.
Stuoradiggi mearridii miessemánu 9. beaivvi 2019 ahte proposišuvdna máhcahuvvo ráđđehussii ja bivddii seammás ráđđehusa sáddet láhkaevttohusa dábálaš gulaskuddamii ovdal go ášši fas ovddiduvvo Stuoradiggái. Stuoradiggi deattuhii ahte lea deaŧalaš ahte suohkaniid ja fylkkagielddaid bagadus maiddái gárvána seamma áigái, ja sáddejuvvo gulaskuddamii ovttas láhkaásahusain. Departemeanta rehkenastá dasto ahte dat guokte dokumeantta sáddejuvvojit gulaskuddamii 2019 čavčča.
Stuoradiggi lea mearrádusas nr. 837 geassemánu 8. beaivvi 2017 ávžžuhan ráđđehusa «árvvoštallat addit várreláhkii seamma gustovašvuođa Nordlánddas ja Romssas go das lea lulábealde Nordlándda ráji. Čielggadeami vuođđun galgá leat ahte Statskog galgá ain atnit ovddasvástádusa vuovderesurssaid dáfus. Čielggadeapmi galgá maiddái atnit vuođđun ahte gustovaš finnmárkkuláhka galgá jotkojuvvot Finnmárkku dálá fylkkarájiid siskkobealde, ii ge viiddiduvvot guoskat ođđa geográfalaš guovlluide.» Ráđđehus lea dál bargame Stuoradikki ávžžuhusmearrádusa čuovvolemiin, ja áigu Stuoradiggái addit dieđuid dan birra heivvolaš vuogi mielde. Jus galget ovddiduvvot evttohusat mat sáhttet njuolga váikkuhit sámi beroštumiid, de konsulterejuvvojit Sámediggi ja eará guoskevaš bealálaččat konsultašuvdnasoahpamuša mielde.
Lávdegoddi man professor Ernst Nordtveit jođihii, ovddidii juovlamánus 2018 raportta minerálalága evaluerema birra. Evaluerenmandáhtta čujuha earret eará dasa ahte lea dárbbašlaš háhkat vuđolaš dieđuid das movt minerálalága mearrádusat sámi vuoigatvuođaid vuhtii váldima birra leat doaibman ja movt doibmet. Sámediggi lea oaidnán mandáhta ja lea ovddidan oaiviliid departementii. Ráđđehus ii leat mearridan movt evalueren galgá čuovvoluvvot.
Sámedikki mearkkašumit
Sámediggi atná stuora hástalussan ahte stuora oasit Sámevuoigatvuođalávdegotti árvalusain leat olu jagiid ja iešguđetge ráđđehusaid áigge healban departemeanttaid vuorkkáide. Lea deaŧalaš ahte diet evttohusat čuovvoluvvojit farggamusat.
Sámediggi moaitá ahte Stuoradiggi ii gulahallan Sámedikkiin ovdal go dagai ávžžuhusmearrádusa nr. 837 geassemánu 8. beaivvi 2017 várrelága birra. Sámediggi eaktuda ahte jus galgá árvvoštallojuvvot čađahit várrelága maiddái Romssas ja Nordlánddas, de dahkkojuvvo dat sámevuoigatvuođalávdegotti čielggadusa NOU 2017: 13 Den nye sameretten (Ođđa sámeriekti) čuovvoleami olis.
Vásáhusat finnmárkkulágain ja árvvoštallamat mat bohtet ovdan stáhtaalmennetlága čielggadeamis NOU 2018: 11 Ny fjellov (Ođđa várreláhka) leat Sámedikki mielas deaŧalaš vuođđun láhkaevttohussii man ulbmil lea sihkkarastit ja dohkkehit sámi vuoigatvuođaid eatnamiidda ja čáziide olggobealde Finnmárkku. Sámediggi atná hui deaŧalažžan ahte sámi vuoigatvuođat eatnamiidda ja čáziide dohkkehuvvojit maiddái olggobealde Finnmárkku. Sámediggi oaivvilda ahte sámi eanan- ja resursavuoigatvuođat Romssas ja Nordlánddas fertejit sihkkarastojuvvot lága bokte, ja ahte dat dahkkojuvvo dakkár vuogi mielde ahte vuhtii váldet vuoigatvuođaid mat čuvvot ILO-konvenšuvnna nr. 169 14. ja 15. artihkkaliid ja UNDRIP 26. ja 28 artihkkaliid olis.
Sámediggi deattuha ahte sámevuoigatvuođalávdegotti evttohusaid čuovvoleapmi eaktuda buriid konsultašuvdnaproseassaid Sámedikkiin ja eará guoskevaš bealálaččaiguin. Erenoamáš deaŧalaččat leat buorit konsultašuvnnat maid ulbmil lea realitehtagieđahallat čovdosiid main báikkálaš meahccehálddašeapmi gehččojuvvo ovttas Statskog eaiggátrolla vejolaš rievdadeami evttohusaiguin. Viidáseappot ahte oamastanvuoigatvuođat sáhttet gáibiduvvot čielggaduvvot ja ahte ásahuvvojit duohta vejolašvuođat duopmostuoluid bokte oažžut oamastan- ja geavahanvuoigatvuođaid rievttálaččat dohkkehuvvot.