1 Innleiing

1.1 Oversikt over meldinga

Finansdepartementet legg med dette fram Kredittmeldinga 1998.

I kapittel 1 blir det gitt generell marknadsinformasjon om finansinstitusjonane og verdipapirhandelen i 1998, mens kapittel 2 handlar om forvaltninga av staten sine eigarinteresser i norske bankar gjennom Statens Bankinvesteringsfond og eigarskap og struktur for finansmarknaden. I tillegg omhandlar kapittel 2 òg organiseringa av tilsynsverksemda for finansmarknaden. Dette er ei oppfølging av behandlinga i Stortinget av Smith-kommisjonen sin rapport om ulike årsaksforhold knytt til bankkrisen (Dokument nr. 17 (1997-98)), jf. Innst. S. nr. 141 (1998-99). Kapittel 3 omhandlar forvaltningsarbeidet som departementet og Kredittilsynet har utført på finansmarknadsområdet i 1998. Kapittel 5 omtalar verksemda til Kredittilsynet i 1998. Vidare er det ein omtale av verksemda til Noregs Bank (kapittel 4), Statens Banksikringsfond (kapittel 6) og Statens Bankinvesteringsfond (kapittel 7) i 1998. Omtalen av verksemda til desse institusjonane er pålagd ved lov, jf. sentralbanklova § 28, banksikringsfondslova § 8 og bankinvesteringsfondslova § 6. Omtalen i dei nemnde kapitla byggjer i stor grad på årsmeldingane frå institusjonane. Kapittel 8 tek opp verksemda til Folketrygdfondet i 1998.

Årsmeldingane frå Noregs Bank, Kredittilsynet, Statens Banksikringsfond, Statens Bankinvesteringsfond og Folketrygdfondet følgjer som utrykte vedlegg til meldinga.

1.2 Utviklinga på finansmarknaden

Sjølv om nokre forretningsbankar kunne presentere gode resultat for 1998, hadde forretningsbankane samla svakare resultat i 1998 enn i 1997. Enkelte bankar hadde klart svekte resultat som følgje av utlånstap eller tap på verdipapir. For sparebankane var resultata i 1998 om lag som i 1997. Auka rentenivå førte til at bankane fekk betre netto renteinntekter i andre halvår, og betringa var særleg sterk i siste kvartal. For året under eitt gjekk nettorenta likevel ned både for spare- og forretningsbankane.

Skadeprosenten i skadeforsikringsselskapa gjekk ned i 1998 etter to år med markert auke. Svekte finansinntekter gjer likevel sitt til at resultata blei reduserte i høve til 1997.

Nedgangen i aksjemarknaden i Noreg og internasjonalt førte til at livselskapa fekk svake resultat i 1998. Svingingane i verdipapirmarknadene i 1998 viste kor viktig det er med sterk bufferkapital i livselskapa.

Blant norske finansinstitusjonar er det i første rekkje forsikringsselskapa og pensjonskassene som er utsette for marknadsrisiko. Det var difor også desse institusjonane som var mest utsette for uroa i dei finansielle marknadene i andre halvdel av 1998. Delen av forvaltningskapitalen som er plassert i aksjar, har vore aukande dei siste åra.

Resultata til livsforsikringsselskapa for 1998 reflekterte den markerte nedgangen i aksjemarknaden. På grunn av ein solid bufferkapital som er bygd opp gjennom fleire år, var soliditeten til livsforsikringsselskapa ved utgangen av 1998 likevel tilfredsstillande. Det er særleg oppbygginga av tilleggsavsetnader, som det blei opna for ved forskrift i 1993, som har betra bufferkapitalen til livsforsikringsselskapa. Tilleggsavsetnadene set selskapa betre i stand til å møte svingingar i avkastninga frå år til år, og gir dei moglegheit til å gjere ein vesentleg del av ekstraordinært høge årsavkastningar til ei betinga kundetildeling, som kan nyttast til å dekkje avkastningspliktene i åra framover, dersom faktisk avkastning skulle falle under garantert avkastning. Livsforsikringsselskapa var ikkje nøydde til å selje aksjane sine under uroa i marknadene, og endra heller ikkje si samansetjing av porteføljen vesentleg på annan måte. Dei internasjonale plasseringane i aksjar og obligasjonar var med på å redusere det samla verdifallet på verdipapira til selskapa, ettersom den norske aksjemarknaden fall meir enn dei fleste andre.

Finansdepartementet vil elles vise til Revidert nasjonalbudsjett 1998 der det på side 125 og 126 står:

«Finansdepartementet legger vekt på at aksjeplasseringen må stå i forhold til det enkelte selskaps risikoevne, og at større eksponering for konjukturavhengige svingninger i bufferkapitalen må følges opp av krav til selskapenes kapitalforvaltnings- og risikostyringssystemer og til det tilsynsmessige apparatet.»

1.2.1 Bank

Nettorenta viste òg i 1998 nedgang for spare- og forretningsbankane, heile året sett under eitt. Renteauken mot slutten av året gjorde likevel at nettorenta var høgre ved slutten enn ved inngangen av året. Fallet i nettorente, som er differansen mellom renteinntekter og rentekostnader, var ikkje like sterk i 1998 som i dei siste åra. Sparebankane oppnår framleis ei høgre nettorente enn forretningsbankane, og dei små og mellomstore bankane hadde ei høgre nettorente enn dei store. Mens dei tre største forretningsbankane oppnådde ei nettorente på 1,91 prosent i høve til gjennomsnittleg forvalta kapital, var nettorenta til dei andre forretningsbankane 2,38 prosent i høve til same forholdstal. På sparebanksida hadde den største banken ei nettorente på 2,25 prosent, dei fire mellomstore 3,07 prosent og dei 25 neste i storleik 3,26 prosent i høve til gjennomsnittleg forvalta kapital.

Tap på utlån steig merkbart for både spare- og forretningsbankar i 1998. Forretningsbankane hadde samla tap på utlån og garantiar på 1,7 milliardar kroner, mens dei same bankane i 1997 hadde netto inntektsføring av tap på 363 millionar kroner. Tala for 1998 er i stor grad påverka av tap i Den norske Bank (DnB). For sparebankane auka tapa med 478 millionar kroner til 754 millionar kroner.

Avkastninga på eigenkapitalen, målt ved resultat av ordinær drift føre skatt og ekstraordinære postar som del av gjennomsnittleg forvalta kapital, var for dei tre største forretningsbankane 11,1 prosent i 1998, mot 17,7 prosent i 1997. Forklaringa på fallet er dei auka tapa i DnB. For dei andre forretningsbankane var eigenkapitalavkastninga 13,6 prosent, som er om lag på same nivå som i 1997. For sparebankane samla viser eigenkapitalavkastninga ein nedgang frå 16,8 prosent i 1997 til 16,1 prosent i 1998.

Etter nokre år med svært høg utlånsvekst gjekk veksten noko ned i 1998. Årsveksten i utlån var 3,4 prosent for forretningsbankane. Tala er påverka av at Bolig- og Næringsbanken overførte utlånsporteføljen til det nyoppretta kredittføretaket Bolig- og Næringskreditt. Når ein ser bort frå denne overføringa, hadde forretningsbankane ein årsvekst i utlån på 7,4 prosent. Det var særleg i dei tre største forretningsbankane at veksten avtok, mens utlånsveksten framleis var sterk i dei andre forretningsbankane. Dei tre største hadde ein årsvekst på 4,6 prosent, og for dei andre var veksten på 19,8 prosent. Sparebankane auka sine utlån med 10,2 prosent.

Fallet i kjernekapitaldekninga dei siste åra stoppa opp i 1998. For dei største forretningsbankane er nedgangen i utlånsveksten den viktigaste forklaringa på stabiliseringa av kjernekapitaldekninga. Dei andre forretningsbankane henta framleis inn ny aksjekapital ved emisjonar, og var såleis i stand til å auke kjernekapitaldekninga sjølv om utlånsveksten var høg. Ved utgangen av 1998 hadde forretningsbankane ei gjennomsnittleg kjernekapitaldekning på 7,7 prosent, mot 7,6 prosent i 1997. For dei største forretningsbankane var gjennomsnittleg kjernekapitaldekning på 7,3 prosent, som var uendra frå førre året.

For sparebankane er det berekna ei gjennomsnittleg kjernekapitaldekning på 11,7 prosent ved utgangen av 1998. Dette er same nivå som 12 månader tidlegare. Ein emisjon av grunnfondsbevis i Sparebanken NOR på vel 2 milliardar kroner var avgjerande for at kjernekapitaldekninga for sparebankane samla sett heldt seg stabil. Kjernekapitaldekninga blei redusert for 26 av dei 30 største sparebankane. Kapitaldekninga for sparebankane må likevel karakteriserast som god.

Alle forretnings- og sparebankane oppfylte ved utgangen av 1998 lovkravet til kapitaldekning på 8 prosent. Fem forretningsbankar rapporterte ei kjernekapitaldekning på under 8 prosent, og var såleis avhengige av tilleggskapital for å oppfylle minstekravet til soliditet etter lova. Det er i hovudsak ansvarleg lånekapital som utgjer tilleggskapitalen.

Ved slutten av 1998 var det 147 bankar i Noreg. Det var i alt 133 sparebankar, 13 norske forretningsbankar og Postbanken. I tillegg til desse var sju utanlandske bankar representerte med filialar i Noreg. Norske bankar hadde 12 filialar i utlandet. Av desse var seks filialar innanfor EØS-området.

1.2.2 Forsikringsselskap

Skadeforsikringsselskapa hadde i 1998 eit resultat av ordinær verksemd på 1 864 millionar kroner. Dette svarar til 9,1 prosent av opptent premie for eiga rekning. Dette er ein nedgang på 967 millionar kroner, eller 34 prosent, i høve til året før. Svake resultat frå finansforvaltninga er hovudforklaringa til at selskapa hadde nedgang i resultat av ordinær verksemd.

Dei fire største skadekonserna stod for 92 prosent av samla opptent brutto premie i 1998. Dei fekk eit resultat av teknisk rekneskap på 366 mill. kroner, som svarar til 1,9 prosent av opptent premie for eiga rekning. Resultat av den ikkje-tekniske rekneskapen fall frå 1 760 millionar kroner i 1997 til 239 millionar kroner i 1998. Dette gav dei fire skadeforsikringskonserna eit resultat av ordinær verksemd på 604 millionar kroner, 3,2 prosent av opptent premie, mot 1 847 millionar kroner, svarande til 10,5 prosent av opptent premie i 1997. Det svake tekniske resultatet til skadeforsikringsselskapa gjer dei avhengige av god kursutvikling i verdipapirmarknadene for at dei skal oppnå gode resultat samla sett.

Tabell 1.5 viser dei viktigaste resultatpostane i dei fire største skadekonserna.

Premieutviklinga innanfor bransjen Yrkesskadeforsikringar har vore urovekkjande dei siste åra. I 1997 og 1998 har dei samla bruttopremiane til selskapa i denne bransjen (nominelt) lege ca. 20 prosent lågare enn i 1995. Korrigerer ein for utviklinga i talet på forsikringar og prisutviklinga, er den reelle premienedgangen om lag 27-28 prosent. Dei store skadeforsikringsselskapa har i 1998 signalisert til Kredittilsynet at det nå kjem til å bli iverksett kraftige premieaukar i denne bransjen. Sidan dei fleste yrkesskadeforsikringskontraktar har hovudforfall pr. 1. januar, får dei signaliserte premieaukane først effekt frå og med rekneskapsåret 1999. Frå Kredittilsynet blir det opplyst at premieauken frå 1998 til 1999 blir på om lag 15 - 20 prosent. Ifølgje Kredittilsynet er ikkje dette ein tilstrekkeleg premieauke for at forsikringsordninga skal gå i balanse, så ytterlegare premieauke må forventast i åra som kjem.

Dei fire skadekonserna auka forvaltningskapitalen sin med 2,2 prosent til 52 milliardar kroner i 1998. Av dette er 13,8 prosent kortsiktige plasseringar i aksjar og fondsdelar, mot 15,7 prosent på same tidspunkt året før. Obligasjonar og sertifikat utgjorde 39 prosent av samla forvaltningskapital.

Alle skade- og kredittforsikringsselskapa oppfylte ved slutten av 1998 minstekravet til kapitaldekning på 8 prosent.

Aksjeselskap utanom skadekonsern og kredittforsikringsselskap fekk òg eit fall i resultatet, mens captive-selskapa (eigenforsikringsselskapa) betra resultatet monaleg, frå 694 til 1 028 millionar kroner.

Ved utgangen av 1998 var det ti tradisjonelle livselskap og seks selskap med konsesjon til å drive livsforsikring med investeringsval.

Det verdijusterte resultatet til livselskapa for 1998 var - 3,4 milliardar kroner, som svarar til - 1,2 prosent av gjennomsnittleg forvaltningskapital. Det verdijusterte resultatet var 12,2 milliardar kroner eller 4,5 rosent i høve til gjennomsnittleg forvaltningskapital i 1997. Det er i første rekkje den svake utviklinga i verdipapirmarknadene, særleg i den norske aksjemarknaden, som forklarar dei svekte resultata i 1998. Kursreservane til livselskapa fall frå 12,4 milliardar kroner ved utgangen av 1997 til 5,5 milliardar kroner ved utgangen av 1998. Kursreservane auka merkbart fjerde kvartal som følgje av at dei utanlandske aksjemarknadene tok seg kraftig opp. Det bokførte resultatet for 1988 var 3,5 milliardar kroner, som er 1,2 prosent i høve til gjennomsnittleg forvaltningskapital, mot 8,8 milliardar kroner og 3,3 prosent i høve til gjennomsnittleg forvaltningskapital i 1997. Resultata til livselskapa var dei svakaste sidan 1994. Tabell 1.6 syner dei viktigaste resultatpostane i livselskapa i 1997 og 1998.

Ved utgangen av 1998 hadde livselskapa ein samla forvaltningskapital på 305 milliardar kroner. Aksjar utgjorde 23,5 prosent av forvaltningskapitalen, mot 20 prosent ved utgangen av 1997. Utanlandsdelen av aksjebehaldninga til selskapa auka i perioden frå 45,4 til 56,4 prosent. Det var i 1998 ein klar fordel å sitje med utanlandske verdipapir.

Aksjar og store behaldningar med obligasjonar gjer livselskapa sårbare for fall i verdipapirmarknadene. Tilleggsavsetnader og kursreservar er dei viktigaste bufferane mot denne marknadsrisikoen. Soliditeten til livselskapa var tilfredsstillande ved utgangen av 1998. Kursreservar på 12,4 milliardar kroner ved utgangen av 1997 gjorde at det ikkje var naudsynt å belaste tilleggsavsetnader og ansvarleg kapital i 1998. Alle livselskapa hadde ved utgangen av 1998 ei kapitaldekning som var høgre enn minstekravet på 8,0 prosent.

Selskapa som tilbyr livsforsikring med investeringsval, fekk eit underskot på 26 millionar kroner i 1998. Premieinntektene var 1,1 milliardar kroner, og forvaltningskapitalen ved utgangen av 1998 var 1,8 milliardar kroner. Aksjar og aksjefond utgjorde nær 60 prosent av forvaltningskapitalen. Det er (i all hovudsak) forsikringskundane som sit med risikoen knytt til aksjeinvesteringane i desse selskapa.

Det er i 1998 avvikla 10 pensjonsfond, slik at talet på pensjonsfond under tilsyn er nede i 96 ved utgangen av 1998. Pensjonsfonda blei etablerte under anna lovgjeving og andre samfunnstilhøve, og kan i dei fleste tilfelle avviklast mest formålstenleg ved at midlane og forpliktingane til fondet blir overførte til eit livselskap.

1.2.3 Finansieringsføretak

Gruppa finansieringsføretak er samansett av finansieringsselskap og kredittføretak. Ved utgangen av 1998 var det registrert 34 finansieringsselskap og 12 filialar av utanlandske finansieringsselskap, 10 kredittføretak og ein filial av eit utanlandsk kredittføretak i Noreg.

I eit utval på 29 av finansieringsselskapa auka resultat av ordinær drift før skatt med 106 millionar kroner fra 1997 til 1998, til 939 millionar kroner. Auka nettorente forklarer resultatforbetringa. I høve til gjennomsnittleg forvaltningskapital fall likevel nettorenta med 0,34 prosentpoeng.

Det er i utvalet ein auke i brutto utlån til kundar på 20,0 prosent i 1998. Dei utanlandske filialane auka mest.

Kredittføretaka auka sine brutto utlån til kundar med 32,8 prosent i 1998 (25 milliardar kroner). Den kraftige veksten kjem i første rekkje av etableringa av Bolig- og Næringskreditt og overføringa av utlånsportefølje frå Bolig- og Næringsbanken med 17 milliardar kroner. Resultat av ordinær drift fall frå 662 millionar kroner i 1997 til 595 millionar kroner i 1998. Årsaka var i første rekkje tap på verdipapir og lågare tilbakeføringar av tidlegare bokførte tap enn året før.

Ved utgangen av 1998 hadde utvalet av 29 finansieringsselskap ei kjernekapitaldekning på 11,9 prosent, som er ein nedgang på 2,1 prosentpoeng i høve til utgangen av 1997. Alle selskapa oppfylte minstekravet til kapitaldekning på 8 prosent. Fire selskap hadde ei kjernekapitaldekning på under 8 prosent ved utgangen av 1998.

Kredittføretaka hadde ei kjernekapitaldekning på 12,8 prosent ved utgangen av 1998, eit fall frå 13,7 prosent ved utgangen av 1997. Alle kredittføretaka oppfylte minstekravet til kapitaldekning.

1.2.4 Verdipapirhandel

Uro på børsane, særleg i Asia og Russland, fallet i oljeprisen og uvisse omkring utviklinga her heime som gav høgare renter i Noreg, førte til at den norske verdipapirmarknaden fekk eit tilbakeslag i 1998. Omsetninga på Oslo Børs fall til 322 milliardar kroner, ein nedgang på om lag 5 prosent, mens marknadsverdien av aksjane fall med om lag 28 prosent. Inntekta til verdipapirføretaka blei redusert med nærare 10 prosent, hovudsakleg som ei følgje av eit markant fall i talet på emisjonar. Emisjonane hadde i 1998 ein verdi på om lag 11 milliardar kroner, ein nedgang på om lag 47 prosent.

Verdipapirføretak i bankar får i hovudsak inntektene sine frå handel i andre finansielle instrument, særleg valuta og rentederivat. For desse føretaka blei det registert eit betre resultat samanlikna med 1997.

Den generelle tilbakegangen i verdipapirmarknaden i 1998 fekk òg følgjer for verdipapirfonda. Forvaltningskapitalen fall med 11 milliardar kroner. Det blei likevel registrert ein auke i internasjonale fond på heile 88 prosent. Veksten fann for ein stor del stad i første halvår. Auken kan tyde på at investorane har sett det som ein føremon å spreie risikoen på ulike sektorar og marknader.

Ved utgangen av 1998 var det godt over 1,7 millionar deleigarar i norske verdipapirfond. Talet på personar som har investert i verdipapirfond, var lågare, då mange kundar eig delar i fleire fond. Dei siste åra har det vore ein tendens til at hushaldningane og føretaka i aukande grad kanaliserer den finansielle sparinga si til verdipapirfond, og den tendensen ser ut til å gjelde framleis.