2 Det politiske samarbeidet

2.1 ALLIERTE KONSULTASJONAR

Alliansen har sidan han vart oppretta i 1949, utvikla eit vidfemnande politisk samarbeid i tillegg til det reint militære. I dag omfattar dette samarbeidet forsvarsplanlegging, nedrusting og rustingskontroll, vitskapeleg samarbeid, informasjonsverksemd, miljøvern og ikkje minst politiske konsultasjonar over eit breitt saksfelt. Innhaldet i konsultasjonane har vorte gradvis tilpassa den nye tryggingspolitiske situasjonen. I tillegg til dei tradisjonelle oppgåvene har NATO vorte sentral i handsaminga av dei tryggingspolitiske utfordringane i det nye Europa. Eit særs viktig aspekt ved samarbeidet i alliansen er at NATO framleis knyter USA og Europa tett saman.

Dei viktigaste elementa i det politiske samarbeidet er dei halvårlege ministermøta i Det nordatlantiske rådet (NAC), Forsvarsplanleggjingskomitéen (DPC) og Den kjernefysiske planleggingsgruppa (NPG). Møte på stats- og regjeringsleiarnivå blir arrangerte når det er spørsmål av særleg politisk vekt som skal drøftast. Siste toppmøtet vart halde i Brussel i januar 1994. Mellom ministermøta går konsultasjonane føre seg i Det permanente rådet og under dette i ei rekkje komitear. Etter at Det nordatlantiske samarbeidsrådet (NACC) vart oppretta i desember 1991, er delar av desse konsultasjonane utvida til òg å omfatte dei sentral- og austeuropeiske landa. Opprettinga av Partnarskap for fred (PFP) i 1994 innebar at partnarlanda fekk ta del i stadig fleire møte. Også i 1996 hadde utanriksministrane møte med partnarlanda i samband med ministermøta i Rådet om våren og hausten. I tillegg har NACC/PFP-krinsen møtst til politiske drøftingar og praktisk samarbeid i ei rekkje komitear.

Dei hyppige ministermøta og den nesten daglege konsultasjonsverksemda i NATO-hovudkvarteret har gjort det mogeleg å samordne standpunkt og politikk og såleis sveise alliansen tettare saman. Ikkje minst for små nasjonar som Noreg er desse konsultasjonane viktige. Dei gir god innsikt i haldningane hos våre allierte og samarbeidspartnarar i spørsmål som direkte vedkjem norske interesser. Noreg fremjar samstundes eigne synspunkt og prioriteringar og er på det viset med og utformar alliert politikk.

I 1996 var konsultasjonane i Rådet og i fleire av komiteane prega av den interne og eksterne omstillingsprosessen NATO er inne i. IFOR-operasjonen i det tidlegare Jugoslavia var også eit viktig tema. Mot slutten av året var det særleg diskusjonen om SFOR, etterfølgjarstyrken til IFOR, som stod i fokus.

Tilhøvet mellom NATO og Russland har lenge vore sentralt i drøftingane innanfor alliansen. Alliansen er interessert i å byggje opp eit nært samarbeid med Russland, både innanfor og utover PFP. Ein har ved fleire høve hatt såkalla 16 + 1-møte med Russland for å diskutere tema av særskild interesse for Russland og alliansen. Det vart òg lagt stor vekt på russisk deltaking i fredsoperasjonen i Bosnia.

Spørsmålet om utviding av alliansen har òg stått i fokus for allierte drøftingar. I 1995 vart det lagt fram ein studie om det vidare arbeidet med dette spørsmålet. På bakgrunn av denne studien førte alliansen i 1996 ein intensiv og individuell dialog med 13 interesserte partnarland i tre samtalerundar. Toppmøtet i Madrid den 8. og 9. juli 1997 skal etter planen invitere eitt eller fleire av desse landa til medlemskapstingingar.

Formannskapet i VEU orienterer kvar veke NATO-rådet om drøftingane i VEU. Det blir òg halde felles rådsmøte mellom dei to organisasjonane. Noreg fekk i 1995 sitt assosierte medlemskap i VEU formelt godkjent, og tok aktivt del i arbeidet i organisasjonen i 1996.

2.2 ALLIANSEN OG TILHØVET TIL PARTNARLANDA

Utviding

Då dei allierte stats- og regjeringssjefane etablerte Partnarskap for fred på toppmøtet i januar 1994, venta mange at utvidingsspørsmålet skulle bli mindre presserande. Alliansen hadde stadfesta at han var open for nye medlemmer, men det var samstundes slått fast at PFP ville spele ei viktig rolle i prosessen fram mot utviding. I dette låg ei klår forståing av at PFP måtte få utvikle sitt potensial før ein tok nye steg i utvidingsprosessen.

Fleirtalet av landa i Sentral- og Aust-Europa var likevel utolmodige i denne saka og nytta alle høve til å streke under at målet var fullt medlemskap i alliansen. Som eit svar på det vedvarande presset frå aust vedtok dei allierte utanriksministrane i desember 1994 å lage ein studie om "kvifor" og "korleis" alliansen skulle utvidast. Det var ein klår føresetnad at "kven" og "når" ikkje skulle diskuterast på dette stadiet.

Studien vart lagd fram for alle interesserte partnarland i Brussel i september 1995. Studien slo fast at utviding måtte styrkje effektiviteten i alliansen, auke stabiliteten og tryggleiken i heile det transatlantiske området og stø målsetjinga om eit udelt Europa. Utviding av NATO måtte òg sjåast i samanheng med utviding av EU og VEU. Organisasjonen for tryggleik og samarbeid i Europa (OSSE) var òg ein viktig del av dette biletet. Utvidinga var ikkje retta mot noko einskilt land og truga ikkje nokon. Studien slo vidare fast at det ikkje fanst noka liste over kriterium som måtte oppfyllast for at eit land kunne bli medlem, men gjorde samstundes greie for visse føresetnader som måtte oppfyllast. Nye medlemmer måtte vere demokratiske rettsstatar med ytringsfridom, økonomisk fridom, sosial rettferd, miljøansvar og sivil kontroll over dei væpna styrkane. Dei måtte òg syne vilje og evne til å løyse indre og ytre konfliktar med fredelege middel, og ha løyst alle internasjonale, etniske og territorielle konfliktar. Nye medlemmer måtte òg vere budd på å betale for kostnadene ved medlemskap.

På utanriksministermøtet den 5. desember 1995 var det semje om at arbeidet i 1996 skulle konsentrerast om tre element. For det første var dei allierte budde på å innleie ein intensiv og individuell dialog med interesserte partnarland, med studien om utvidinga som utgangspunkt. For det andre ville dei allierte gjennom ei vidare utbygging av PFP styrkje banda til alle partnarlanda, både dei som hadde medlemskap som mål, og dei som såg PFP som bindeleddet til NATO òg i eit lengre tidsperspektiv. Endeleg ville dei allierte i 1996 studere nærare kva for interne tilpassingar som ville vere naudsynte om effektiviteten i alliansen skulle kunne haldast ved lag etter ei utviding.

På bakgrunn av studien om utviding gjennomførte alliansen i 1996 ein intensiv og individuell dialog med 13 interesserte partnarland i tre samtalerundar. Dialogen oppfylte ei av målsetjingane frå utanriksministermøtet i desember 1995, nemleg at dei partnarlanda som var med i dialogen, skulle lære meir om NATO og kva eit medlemskap ville innebere, dessutan at NATO skulle lære meir om utviklinga i partnarlanda og kva kvart partnarland ville kunne yte til alliansen. NATO heldt kollektive informasjonsmøte med alle dei 13 partnarlanda, der ein mellom anna informerte om styrkestrukturen i NATO, standardiseringspolitikken, kva ansvar dei militære kommandoane har med omsyn til standardisering, arbeidet med minimumsstandardar for å halde oppe effektiviteten i alliansen ved utviding, forsvarsplanleggjing, dei fellesfinansierte budsjetta, investeringsprogrammet for tryggleik, og handtering av etteretningsinformasjon og gradert informasjon.

Det vart utarbeidd ein rapport om dialogen til utanriksministermøtet i desember 1996. Eit av dei viktigaste vedtaka på møtet var at alliansen vil halde eit toppmøte i Madrid den 8. og 9. juli 1997. Ei av dei mange sakene på dagsordenen under toppmøtet vil vere å invitere eitt eller fleire interesserte land til medlemskapstingingar. Tiltredinga vil måtte ratifiserast i nasjonalforsamlinga i dei 16 NATO-landa. Målsetjinga er å kunne ønskje dei første nye medlemmene velkomne i 1999, når NATO feirar sitt 50-årsjubileum. I tida fram mot toppmøtet vil alliansen halde fram den intensive dialogen med interesserte partnarland. Samstundes vil alliansen analysere ulike militære, økonomiske og praktiske spørsmål i samband med opptak av nye medlemmer. Ein vil òg utarbeide tilrådingar om korleis alliansen skal tilpasse sine strukturar for å kunne integrere nye medlemmer. Likeins vil ein lage ein plan for korleis tiltredingsdrøftingane skal utførast. Utanriksministrane gjorde det dessutan klårt at ein på toppmøtet vil stadfeste at alliansen vil vere open for nye medlemmer også etter toppmøtet, og at NATO er klar til å halde fram med sine drøftingar med dei landa som ønskjer medlemskap. Dette er eit viktig signal til dei partnarlanda som ikkje kjem med i første omgang, og som er redde for å hamne i ei gråsone dersom utvidingsprosessen stoppar etter toppmøtet.

Eit av dei vanskelegaste aspekta ved spørsmålet om utviding av NATO er tilhøvet til Russland. Frå russisk side har ein heile tida synt stor motvilje mot planane om utviding, og ved fleire høve truga med mottiltak. Ein har sagt at det ikkje vil vere i russisk interesse å få alliert infrastruktur flytta nærare sine grenser. NATO har understreka at utvidinga ikkje er retta mot noko land, og at ho ikkje er eit trugsmål mot nokon. Utanriksministermøtet i desember vedtok at NATO-landa ikkje har nokon intensjon, plan eller grunn til å utplassere kjernevåpen på territoriet til nye medlemsland, og at ein heller ikkje ser nokon trong til å gjere dette i framtida. Gjennom samarbeidet i NACC og PFP ønskjer NATO, saman med andre organisasjonar som OSSE, VEU og EU, å skape auka tryggleik og stabilitet i heile det euro-atlantiske området. NATO har difor halde fast ved at utvidingsprosessen skal halde fram som planlagt. Samstundes har ein prøvd å utvikle eit spesielt forhold til Russland basert på eit samarbeidscharter som vil formalisere konsultasjonane og samarbeidet mellom NATO og Russland.

I det interne ordskiftet om utviding av NATO har ein frå norsk side lagt stor vekt på at den overordna målsetjinga må vere auka tryggleik og stabilitet i heile det transatlantiske området. Utviding av NATO er eit element i ein breiare strategi for å nå denne målsetjinga, og ikkje minst må ein sjå utviding av NATO i samband med utviding av andre institusjonar, særleg EU. Frå norsk side har ein vidare sterkt understreka at utviding ikkje må føre til at alliansen blir militært svekt, og at alle nye medlemmer må ta del i det integrerte militære samarbeidet. Ein har òg lagt stor vekt på at NATO skal vere open for nye medlemmer etter toppmøtet, og at dei første nye medlemmene ikkje vil bli dei siste. Samstundes har ein på norsk side lagt stor vekt på samarbeidet mellom NATO og Russland, og støtta tanken om eit samarbeidscharter.

I samband med utvidinga har alliansen i 1996 studert kva for interne tilpassingar som vil vere naudsynte for at effektiviteten i alliansen skal kunne haldast ved lag. Her såg ein mellom anna på krav til nye ressursar. Ein rapport vart lagd fram på utanriksministermøtet i desember. Det er likevel for tidleg å trekje endelege konklusjonar om dette, fordi det i høg grad kjem an på kva for land som blir nye medlemmer. Ein må òg sjå dette i samband med det pågåande arbeidet med å tilpasse strukturar og prosedyrar i alliansen så han betre kan ta seg av nye oppgåver.

Partnarskap for fred

Partnarskap for fred (PFP) vart vedteke på toppmøtet i Brussel 10. og 11. januar 1994. Partnarskapet representerer eit kvalitativt nytt steg i tilnærminga mellom NATO og dei sentral- og austeuropeiske landa. Partnarskapet er ein invitasjon til eit omfattande, ope og ikkje-diskriminerande samarbeid på det forsvars- og tryggingspolitiske området. Invitasjonen gjekk ikkje berre til alle NACC-statane, men og til andre land i OSSE-krinsen som er i stand til å medverke og villige til å vere med i dette samarbeidet.

Det overordna målet for PFP er at ein gjennom eit utvida politisk og militært samarbeid i Europa skal auke stabiliteten og fremje dei demokratiske ideala. Ein vil arbeide for at forsvaret i aust kjem under demokratisk kontroll, at forsvarsplanlegging, forsvarsplanar og forsvarsbudsjett blir opne, og at målsetjinga for forsvaret blir defensiv. Ein vil fremje evna til å bidra til operasjonar under mandat frå FN og/eller OSSE. Partnarskapet skal utvikle militære relasjonar med NATO med sikte på felles planlegging, trening og øvingar for å styrkje evna til å ta på seg ulike typar oppdrag innanfor fredstrygging. På lengre sikt er målet å utvikle styrkar som er betre i stand til operere saman med styrkane til medlemslanda i alliansen. Den fleirnasjonale styrken i Bosnia (IFOR/SFOR) er det første dømet på ein slik operasjon og blir derfor tillagd stor vekt. PFP gir ikkje tryggingsgarantiar, men rett til konsultasjonar med NATO når partnarlanda kjenner tryggleiken sin truga.

Det formelle grunnlaget for partnarskapet er likelydande rammeavtaler mellom NATO og dei einskilde partnarlanda. Avtala er politisk og ikkje juridisk bindande. 27 partnarland har slutta seg til Partnarskap for fred, nemleg alle NACC-landa frårekna Tadsjikistan, dessutan Austerrike, Finland, Makedonia, Slovenia og Sverige. Malta melde seg ut av PFP i 1996, medan Sveits slutta seg til mot slutten av året. Kvart land som sluttar seg til partnarskapet, skal leggje fram eit presentasjonsdokument som omhandlar både kva landet vil gjere for å bidra til å fremje dei politiske måla som er sette for partnarskapet, og kva for militære ressursar landet vil stille til rådvelde for aktivitetane innanfor samarbeidet. Alle dei 27 partnarlanda har no lagt fram sine presentasjonsdokument.

Ein grunntanke i partnarskapskonseptet er at samarbeidet innanfor gitte rammer skal kunne tilpassast ønskemåla til kvart einskilt land. Partnarlandet sitt eige engasjement er i stor mon avgjerande for omfanget av samarbeidet, og dette inneber eit viktig element av sjølvdifferensiering. Det er laga eit eige arbeidsprogram for PFP. Dette er ein meny der dei ulike samarbeidsfelta er lista opp, og kvart land kan velje kva for aktivitetar det ønskjer å ta del i. På grunnlag av dette arbeidsprogrammet og det presentasjonsdokumentet landet legg fram, blir det utarbeidd individuelle partnarskapsprogram for kvart partnarland. NATO har vorte samd med 21 partnarland om slike individuelle partnarskapsprogram, som vil bli oppdaterte med jamne mellomrom.

Arbeidsprogrammet for PFP inneheld ei lang rekkje samarbeidsområde som mellom anna forsvarsplanlegging og budsjettering, forsvarspolitisk strategi og militære doktrinar, struktur og organisering av forsvarsministeria og dei militære styrkane, demokratisk kontroll over dei militære styrkane og tilhøvet mellom sivil og militær side i eit demokratisk samfunn, utdanning og trening, planlegging og organisering av innkjøp av forsvarsmateriell, kommando- og kontrollsystem, handtering av lufttrafikk, standardisering og interoperabilitet, logistikk med vekt på dei aspekt som er relevante for fredstrygging, krisehandtering, sivil beredskap, rustingskontroll og nedrusting, koordinering av militære aktivitetar, dessutan øvingar i fredstrygging, redningsteneste og humanitære oppdrag.

For den daglege kontakten med NATO-sekretariatet og dei nasjonale delegasjonane har partnarlanda peika ut liaisonoffiserar. Ved NATO-hovudkvarteret i Brussel vart det i 1994 reist ein mellombels bygning med kontorplass for desse, og 18 partnarland har oppretta liaisonkontor der. I dei nærmaste åra skal ein større og permanent bygning reisast for partnarlanda. Det er utarbeidd ei eiga avtale om status for partnarlanda sin representasjon til NATO, og ei tryggingsavtale for mellom anna vern av dokument. For å ta hand om militær planlegging og for å koordinere militære fellesaktivitetar er det oppretta ei samordningsgruppe (Partnership Coordination Cell) ved det militære hovudkvarteret i Mons i Belgia. 18 partnarland har faste liaisonoffiserar i denne gruppa, og i tillegg deltek fleire partnarland med representantar frå ambassadane sine i Brussel.

Det nordatlantiske rådet har den overordna politiske styringa med PFP. Rådet kan ha møte med individuelle partnarland (16 + 1) for å drøfte bilaterale spørsmål eller med alle partnarlanda om spørsmål av felles interesse. I tillegg har ein oppretta ein politisk-militær styringskomité (PMSC). Komiteen førebur saker for og har ein rådgjevande funksjon andsynes Rådet. PMSC har òg eigne møte der partnarlanda er med. Komiteen har ansvar for å stake ut kursen for PFP-samarbeidet og sikre samordning av dei ulike aktivitetane. I 1996 vart det òg oppretta ein politisk komité på høgt nivå (SLG) som skal arbeide med å styrkje Partnarskap for fred endå meir. Komiteen har eit breitt mandat og vil arbeide fram mot toppmøtet i Madrid i juli 1997. Mellom anna vil SLG drøfte opprettinga av eit såkalla Atlantic Partnership Council.

Eit av dei viktigaste måla for PFP er å syte for at partnarlanda utviklar demokratisk kontroll med forsvaret etter modell av vestlege land. Styringskomiteen, forsterka med ekspertar frå hovudstadene, har hatt to møte utanfor NATO i den samanhengen. Møta vart haldne i Slovenia og i Ungarn hausten 1996. Ein vil òg halde 16 + 1-møte etter initiativ frå partnarlanda, der alliansen vil gje råd til kvart einskilt partnarland.

SOFA-avtala (Status of Forces Agreement) vart ferdigforhandla i 1995 og tok til å gjelde 13. januar 1996 etter at tre partnarland (Ungarn, Slovakia og Slovenia) og eit alliert land (USA) hadde ratifisert avtala. Til no har 20 land skrive under på SOFA-avtala, og 11 land har ratifisert henne. Avtala byggjer på den eksisterande SOFA-avtala mellom NATO-landa, og definerer den juridiske statusen til militære styrkar frå NATO og PFP-landa under øvingar og militære aktivitetar.

At heile 27 land har slutta seg til PFP og tek aktivt del i dei ulike samarbeidsaktivitetane, syner at tilbodet har vorte godt motteke. Ei rekkje land ser likevel PFP som ei førebuing eller eit mellomstadium på vegen mot fullt medlemskap i NATO. Aktiv deltaking i PFP vil spele ei viktig rolle for ein del partnarar i deira førebuing til medlemskap i NATO. Deltaking i PFP gir likevel ikkje automatisk medlemskap og er heller ikkje eit opplegg for konkurranse blant partnarland om medlemskap.

Eit viktig vedtak på utanriksministermøtet var å halde fram med arbeidet med ei vidare utbygging av PFP for å knyte partnarlanda endå nærare alliansen. Dette er særleg viktig for dei partnarlanda som ikkje blir medlemmer i første omgang. Som eit ledd i dette arbeidet tok utanriksministrane initiativ til å opprette eit nytt organ; Atlantic Partnership Council. Det eksakte innhaldet i APC er enno ikkje bestemt, og vil bli drøfta med partnarlanda fram mot toppmøtet. Hovudtanken er å slå saman PFP og NACC og skipe eit nytt organ (APC) for militære og politiske konsultasjonar mellom alliansen og partnarlanda. Frå norsk side har ein aktivt støtta dette framlegget fordi ein ønskjer å få partnarlanda meir med i samarbeidet og spesielt styrkje det politiske samarbeidet.

NACC

Det nordatlantiske samarbeidsrådet (NACC) vart oppretta i 1991 og har i dag 40 medlemmer. Dei som er med i rådet, er dei 16 NATO-landa, og i tillegg Albania, Armenia, Aserbajdsjan, Bulgaria, Tsjekkia, Estland, Georgia, Kasakhstan, Kirgisistan, Kviterussland, Latvia, Litauen, Makedonia, Moldova, Polen, Romania, Russland, Slovakia, Slovenia, Tadsjikistan, Turkmenistan, Ungarn, Ukraina og Usbekistan. Samarbeidet med desse landa vart endå meir styrkt då Partnerskap for fred vart etablert i 1994. Dei PFP-landa som ikkje var med i NACC, kunne delta som observatørar på NACC-møta. I 1995 vart det opna for fullt medlemskap i NACC for desse landa. Slovenia og Makedonia vart fulle medlemmer i NACC i 1996, medan Austerrike, Finland, Sveits og Sverige framleis berre er observatørar.

NACC har fungert som ei ramme kring hyppige konsultasjonar mellom dei allierte og dei nye partnarlanda. Konsultasjonane har gått føre seg på ei rekkje nivå, inkludert på minister- og ambassadørnivå. I 1996 vart det halde to utanriksministermøte i NACC, attåt månadsvise møte på ambassadørnivå. I tillegg har partnarlanda vore med i arbeidet i ei rekkje NATO-komitear.

Dei jamlege konsultasjonane om aktuelle politiske og tryggingspolitiske saker i NACC har vore med på å skape tillit og opne haldningar mellom landa. I 1996 konsentrerte konsultasjonane seg mellom anna om det tidlegare Jugoslavia og fredstryggjande verksemd. Den fleirnasjonale styrken i Bosnia (IFOR/SFOR) med deltaking av fleire partnarland var naturleg nok eit sentralt tema. I tillegg vart dei praktiske samarbeidsaktivitetane diskuterte. Desse er lagt fram i ein eigen arbeidsplan (NACC Work Plan) som vert utarbeidd kvart år. Andre aktuelle saker var rustingskontroll og situasjonen i Kaukasus. I regi av politisk komité med partnarar vart det for første gong arrangert eit konsultasjonsmøte med nedrustingsekspertar frå hovudstadene.

På ministermøtet i NACC i desember 1995 trekte ein fram "gode grannetilhøve" ("good neighbourly relations") som eit viktig tema for NACC. I 1996 følgde ein opp dette, og mange partnarland orienterte om nasjonale tiltak for å utvikle gode grannetilhøve, til dømes grenseavtaler, minoritetsrettar og regionalt samarbeid. Mange samarbeidsavtaler mellom partnarlanda, til dømes avtala mellom Ungarn og Romania, vart skrivne under. Frå norsk side har ein trekt fram Barents-samarbeidet som eit godt døme på regionalt samarbeid på tvers av gamle skiljeliner.

NACC har spela ei viktig rolle i arbeidet med å viske ut skiljelinene frå den kalde krigen, og har støtta utviklinga av ein ny europeisk tryggingsarkitektur. NACC har likeins komplementert arbeidet i OSSE og vore med på å skape gode grannetilhøve mellom NACC-landa. Det har lagt grunnlaget for skipinga av PFP, og har spela ei viktig rolle i å fremje dialog om sentrale tryggingspolitiske spørsmål.

Russland

Russland er framleis ei stormakt i Europa, ikkje minst militært. Utviklinga i Russland, og særleg i russisk utanrikspolitikk, har derfor mykje å seie for den tryggingspolitiske situasjonen i Europa. Russisk deltaking i europeisk samarbeid på det tryggingspolitiske området og på andre område, er avgjerande for stabiliteten på vårt kontinent. Det er derfor eit overordna mål for dei allierte å trekkje Russland med i eit aktivt og konstruktivt samarbeid med NATO, både i og utanfor NACC og PFP. Det har vore semje om at landet må få ta del i samarbeidet med NATO på ein måte som reflekterer den stillinga Russland har i Europa. Frå alliert hald er det òg vilje til å lytte til legitime russiske synspunkt på utviklinga av ein ny tryggingspolitisk arkitektur for Europa. Dei allierte målsetjingane er langt på veg nådde, men det har òg vist seg at det ikkje er noka lett oppgåve å overvinne gamle skiljeliner og mistru.

Det er i første rekkje den russiske motstanden mot planane om utviding av NATO som har gjort arbeidet med å byggje ut tilhøvet til Russland vanskeleg. Frå NATO si side er det streka under at utvidinga ikkje vil bli avlyst eller utsett. Russarane har derfor søkt å oppnå konsesjonar mellom anna i form av avgrensingar på NATOs høve til å ha konvensjonelle og kjernefysiske våpen i dei nye medlemslanda. Ved ei tilpassing av CFE-avtala har ein frå russisk side ønskt å få til rettslege avgrensingar på NATOs høve til å ha konvensjonelle våpen i dei nye medlemslanda. I samband med OSSE-toppmøtet i Lisboa i desember aksepterte dei allierte å starte tingingar om ei CFE-tilpassing i januar 1997. NATO si rolle i Bosnia har til tider òg vore ei påkjenning for tilhøvet mellom NATO og Russland. Sjølv om russiske synspunkt på utviding av NATO og andre saker kan vere skarpt formulerte, har røynslene likevel synt at russiske styresmakter har vilje til konstruktiv dialog om spesifikke emne, og at denne dialogen er nyttig for alle partar. Denne viljen vart ikkje rokka etter kunngjeringa i desember 1996 om at NATO vil invitere til medlemskapstingingar på toppmøtet i Madrid i juli 1997.

Ved årsskiftet 1995-96 lukkast ein i å finne ordningar som gjorde det politisk mogeleg for russiske styresmakter å delta med militære styrkar i IFOR-operasjonen i Bosnia. Frå NATO si side la ein stor vekt på å få dette til, ikkje minst fordi russisk deltaking i IFOR opna lovande perspektiv for tilhøvet mellom NATO og Russland utover innsatsen i Bosnia. Det praktiske samarbeidet i IFOR har vore vellukka og har gjort sitt til å fjerne mistru hos russarane til NATO. Samarbeidet i Bosnia har også gitt høve til talrike politiske samrådingsmøte i 1996. Russland har vedteke å føre vidare samarbeidet med NATO i oppfølgingsstyrken SFOR.

Utviklinga av dei formelle sidene i tilhøvet til Russland har etter måten synt seg vanskeleg. I mai 1995 gjorde dei allierte utanriksministrane framlegg om at NATO og Russland skulle innleie ein dialog om ei formell politisk ramme for tilhøvet, som skulle definere dei grunnleggjande prinsippa for samarbeidet om tryggingsspørsmål og gi retningsliner for utviklinga av dei tosidige politiske konsultasjonane. Frå russisk side sa ein seg samd i målsetjinga om å etablere eit eige forum (til dømes ein ståande konsultativ komité) for dei politiske konsultasjonane mellom NATO og Russland.

I september 1995 la NATO fram for russiske styresmakter eit framlegg til eit "politisk rammeverk" for tilhøvet mellom NATO og Russland. Framlegget tok mellom anna sikte på å skipe ei permanent konsultasjonsordning, der partane kunne ta opp saker av tryggingspolitisk interesse. Ein såg òg for seg at slike konsultasjonar kunne gå føre seg på ministernivå. Ordninga skulle mellom anna syte for at det raskt kunne kallast saman til møte i krisesituasjonar. Frå NATO si side vart det òg lagt fram eit detaljert framlegg om korleis semja om å byggje ut dialogen og samarbeidet utanfor PFP, kunne få form og innhald. Her var det lagt særleg vekt på rustingskontroll, ikkjespreiingsspørsmål og fredstrygging, i tillegg til allmenne tryggingspolitiske spørsmål og meir spesifikke PFP- og NACC-spørsmål. Også miljøvern var blinka ut som eit mogeleg samarbeidsfelt.

Russarane svara ikkje på framlegget om å formalisere tilhøvet til NATO, jamvel om dette vart teke opp att av utanriksministrane både i desember 1995 og juni 1996. Russiske representantar gav såleis uttrykk for frykt for at ei formalisering kunne fryse det tosidige tilhøvet. Ei anna sak var sjølvsagt at russisk innanrikspolitikk og valkampen før presidentvalet sommaren 1996 prega russisk utanrikspolitikk. Dei kreftene i Russland som ønskte å byggje ut tilhøvet til NATO, vart etter kvart svekte.

På 16 + 1-møta med utanriksminister Primakov og forsvarsminister Gratsjov i juni 1996 synte Russland vilje til å utvikle samarbeidet på konkrete område som ikkjespreiing, utvikling av utrusting for fredsbevarande operasjonar, forsvarsrelatert miljøvern og ei militær liaison-ordning med NATO. Etter at president Jeltsin vart attvald i juli, kunngjorde alliansen at ein såg positivt på fleire av desse russiske framlegga. Seinare møte med russiske representantar gav likevel ikkje nye resultat. I oktober vart det også halde møte i Brussel og SHAPE med dåverande sekretær for det russiske tryggingsrådet, Aleksander Lebed.

Hausten 1996 kom det fart i tenkinga kring ei meir vidtrekkande samarbeidsordning med Russland i form av eit politisk bindande charter. Fleire sentrale allierte land gjekk offentleg ut med charter-ideen. Eit slikt charter kunne innehalde prinsipp for samarbeidet mellom NATO og Russland, aktuelle samarbeidsområde, ein konsultasjonsmekanisme som opnar for sams avgjerder og ei militær liaison-ordning. Tanken om eit slikt dokument eller charter vart formelt fremma av dei allierte utanriksministrane i desember 1996. På 16 + 1-møtet med utanriksminister Primakov i desember samtykte Russland i å ha ein brei dialog med NATO om denne saka. Tingingane om eit slik dokument tok til i januar 1997.

Trass i at utviklinga av dei formelle sidene i tilhøvet til Russland etter måten har vist seg vanskeleg, har utviklinga av det praktiske samarbeidet gått framover. Russland har tidlegare slutta seg til PFP (juni 1994) og har inngått eit individuelt partnarskapsprogram med NATO (1995). Russland har likevel berre i avgrensa grad teke del i PFP-aktivitetar i 1996. Ein er usikker på om dette kjem av manglande vilje eller dei vanskane som dei russiske forsvarsstyrkane no gjennomlever. Russland er likevel aktivt med i konsultasjonane innanfor NACC- og PFP-ramma, og det har i 1996 vore fleire såkalla 16 + 1-møte. Rustingskontroll og ikkjespreiing har synt seg som felt der slikt samarbeid er særleg gagnleg. Det er inngått ei eiga avtale med Russland om samarbeid innanfor sivil beredskap, og det blir arbeidd med ei vitskapsavtale.

Frå norsk side har ein lagt særs stor vekt på tilhøvet mellom NATO og Russland. Ein har peika på at Russland er overlag viktig for den tryggingspolitiske situasjonen i Europa, og at tryggleiken og stabiliteten i Europa berre kan aukast i samarbeid med Russland. Noreg har derfor hevda, og dette synet har det vore brei semje om, at NATO må utvikle tilhøvet til Russland parallelt med utvidingsprosessen, og med like stor energi. Frå norsk side har ein òg teke til orde for å byggje tilhøvet mellom NATO og Russland på eit politiske bindande dokument.

2.3 INTERN TILPASSING

Kommandostrukturen

Siste gong det vart vedteke endringar i NATOs kommandostruktur, var i 1992. Utsiktene til full fransk og spansk deltaking i den integrerte militære strukturen, der kommandostrukturen er sjølve nøkkelelementet, gjorde det i seg sjølv naudsynt å greie ut kommandostrukturen på nytt. Det var likevel mange tunge omsyn som låg bak den breie semja om å revidere og straumlineforme strukturen. Økonomiske omsyn og ønsket om innsparingar stod sentralt for mange. Dei nye oppgåvene for NATO (ikkje-artikkel 5-operasjonar) og gjennomføringa av CJTF, som også skulle omfatte mobile hovudkvarter og ei operativ rolle for VEU, var òg ein viktig grunn. Ein måtte dessutan ta omsyn til planane om å ta opp nye medlemsland.

På utanriks- og forsvarsministermøta våren 1996 fekk militærkomiteen i oppgåve å halde fram med arbeidet med å greie ut ein revisjon av kommandostrukturen. Dette arbeidet heldt fram i heile 1996, og dei førebels resultata vart lagde fram for ministrane i desember. Arbeidet i militærkomiteen med ein pakke av militære omformingar ( Long-Term Study) held fram i 1997.

Substansen i militærkomiteens arbeid med ein ny kommandostruktur er i meldinga omhandla i større detalj i kapitlet om forsvarssamarbeidet. Arbeidet med å skipe ei utskilbar europeisk kommandoline innanfor kommandostrukturen i NATO, for bruk av VEU til europeisk leidde militære operasjonar, er omhandla i større detalj under avsnittet om ESDI.

CJTF

Vedtaket om å etablere eit opplegg for fleirnasjonale skreddarsydde styrkepakkar frå fleire forsvarsgreiner vart gjort på NATO-toppmøtet i 1994. På ministermøtet i Berlin i juni 1996 fekk ein eit politisk gjennombrot. Det militære arbeidet med å setje CJTF-konseptet ut i livet kunne dermed ta til hausten 1996.

CJTF-konseptet inneber at NATO på førehand peikar ut og klargjer mobile kommando- og kontrollelement ved eitt eller fleire av sine permanente og stasjonære hovudkvarter. I tillegg identifiserer alliansen, både kollektivt og på nasjonalt nivå, ulike mobile militære einingar som ved behov kan inngå i fleirnasjonale skreddarsydde styrkepakkar frå fleire forsvarsgreiner.

I ei eventuell krise der det ikkje er høveleg å nytte den stasjonære kommandostruktur i NATO, det vil i første rekkje seie ikkje-artikkel 5-operasjonar, vil det kunne skipast hovudkvarter og skreddarsydde militære styrkepakkar dit det er behov for dei. Ein slik CJTF-operasjon utanfor NATOs geografiske ansvarsområde krev eit internasjonalt mandat frå FN eller OSSE. CJTF vil kunne nyttast i reine NATO-operasjonar, i VEU-operasjonar, eller vil kunne verte stilt til disposisjon for ad hoc-koalisjonar der òg partnarland kan ta del, slik som i Bosnia.

Ved at CJTF-hovudkvarter og andre NATO-ressursar skal kunne stillast til rådvelde for VEU, siktar ein mot at VEU skal kunne ta ansvar for europeisk leidde operasjonar i situasjonar der NATO ikkje ønskjer eller finn det naturleg å involvere seg. Alle dei ti fulle medlemslanda i VEU er òg medlemmer i NATO. Såleis er det tale om å nytte sameinte allierte ressursar på ein ny og meir fleksibel måte. Samstundes vert det mogeleg for VEU å setje i verk og leie europeiske operasjonar utan å måtte etablere eigne militære strukturar på sida av NATO.

Dei politiske problema omkring oppfølginga av prinsippvedtaket om CJTF på toppmøtet i januar 1994 var særleg knytte til usemje mellom Frankrike og USA. Etter at Frankrike i desember 1995 annonserte at landet var førebudd på å delta for fullt i det militære samarbeidet i eit fornya NATO med ein styrkt europeisk dimensjon, vart det opna for avgjerande framgang i tingingane. På utanriksministermøtet i Berlin i juni 1996 vart det oppnådd semje om eit ferdig konsept for CJTF. Militærkomiteen fekk i oppdrag å greie ut korleis konseptet skulle gjennomførast, samstundes med at dette skulle sjåast i samanheng med den generelle tilpassinga av militære strukturar og prosedyrar i alliansen.

Den militære utgreiinga av korleis CJTF-konseptet skulle gjennomførast i praksis, vart utført hausten 1996. Det konkrete resultatet av utgreiinga er omhandla i nærare detalj i kapitlet om forsvarssamarbeidet i denne meldinga. Rapporten frå militærkomiteen om gjennomføringa av CJTF-konseptet, som også inneheld eit direktiv for den militære gjennomføringa, vart vedteken i desember og diskutert både av utanriks- og forsvarsministrane. På politisk side såg ein fram til den planlagde utprøvinga av CJTF-konseptet i 1997.

ESDI og tilhøvet mellom NATO og VEU

ESDI (European Security and Defence Identity) er eit sams omgrep for drøftingar som har gått føre seg i fleire år i NATO, EU og VEU om eit auka europeisk ansvar i tryggings- og forsvarspolitikken. Målet for drøftingane har vore å utforme ein felles forsvarspolitikk som eventuelt kan peike fram mot eit felles forsvar. Spørsmålet har stått sentralt både i Maastricht og i den pågåande regjeringskonferansen i EU (IGC). I 1996 er det likevel utviklinga av ESDI innanfor NATO som har vore mest i søkjelyset.

Tanken om eit NATO med ein europeisk og ein nordamerikansk pilar er gammal, og er mellom anna omtala som ei viktig målsetjing i toppmøte-erklæringa frå 1994. Toppmøte-erklæringa kasta òg fram CJTF-konseptet, og utviklinga av dette konseptet dei siste to åra har medverka til at omrisset av ein europeisk identitet innanfor alliansen har vorte klårare. Utviklinga av ESDI er òg ein viktig del av arbeidet med Long Term Study i militærkomiteen, som mellom anna femner om tilpassinga av kommandostrukturen.

Utviklinga av ESDI innanfor NATO skaut likevel først for alvor fart etter at Frankrike i desember 1995 gjorde det klårt at ein i sterkare grad ville ta del i dei forsvarspolitiske delane av NATO-samarbeidet, som landet drog seg ut av i 1966. Frankrike lova vidare at om utviklinga av ESDI innanfor NATO kom langt nok, ville landet slutte seg til den integrerte militære strukturen att. Dette sette fart i arbeidet med den politiske ramma for CJTF utover våren 1996, og la grunnen for andre viktige vedtak på ministermøtet i Berlin i juni 1996.

På møtet i Berlin og det etterfølgjande forsvarsministermøtet i Brussel var det semje om dei politiske hovudlinene i det framtidige ESDI. Tilhøva skulle leggjast til rette for at VEU kan trekkje på ressursar frå NATO for gjennomføringa av europeiske operasjonar når dei nordamerikanske allierte ikkje ønskjer å delta. Det er sjølvsagt tale om såkalla ikkje-artikkel 5-operasjonar. Ingen tenkjer seg at VEU skal ha eit ansvar når det gjeld kollektivt forsvar. Den operative oppbygginga av VEU skal skje i tett samvirke med NATO. Tanken om ein sjølvstendig konkurrerande europeisk identitet utanfor NATO tyktest dermed lagd til side.

Alliansen har sidan juni 1996 søkt å gi ei praktisk konkretisering av formuleringane frå Berlin. Det er utvikla ein serie dokument som utdjupar dei enkelte ESDI-problemstillingane og gir retningsliner for det vidare arbeidet i andre organ (til dømes i militærkomiteen og i hovudkvartera). Desse emna kan nemnast særskilt:

• Utviklinga av europeiske kommado-ordningar innanfor NATOs kommandostruktur som gjer det mogeleg å førebu og leie operasjonar under politisk kontroll og strategisk leiing av VEU.

• Ordningar for å identifisere kva for NATO-ressursar som kan lånast ut til VEU for ein operasjon (mellom anna hovudkvarter, transportkapasitet, kommunikasjonsmiddel og etterretningskapasitet).

• Ordningar for frigiving, oppsyn med og retur (eller tilbakekalling) av slike NATO-ressursar.

• Ein mekanisme for nærare samarbeid mellom NATO og VEU i krisehandteringssamenhang.

• Eit opplegg for planlegging og øving av operasjonar leidde av VEU.

  Nokre av desse politiske dokumenta er allereie vedtekne av Rådet, og det blir no arbeidd vidare med dei i andre organ. På ministermøta i desember 1996 noterte ministrane seg framdrifta på alle desse områda. Ein tek sikte på at alle desse ordningane skal være ferdige til toppmøtet i Madrid. VEU er òg tildelt ei sentral rolle i Berlin-kommunikeet når det gjeld utforminga av ESDI.

  Noreg har vore positivt til tanken om eit auka europeisk ansvar i tryggings- og forsvarspolitikken. ESDI kan bli viktig i krisehandteringssamanhang om USA av ulike grunnar skulle velje å ikkje ta del i ein operasjon. Utviklinga av ESDI innanfor NATO kan sikre mot alternative europeiske modellar med ei lausare NATO-tilknyting. Samstundes er det viktig at ESDI ikkje fører til svekking av dei transatlantiske banda som er avgjerande for effektiv krisehandtering. Noreg markerer derfor gjerne ønsket om å ta vare på NATO som det sentrale forumet for tryggingspolitiske konsultasjonar, og verdien av ein einskapleg kommandostruktur. Ei anna viktig sak var kva for rettar assosierte medlemmer som Noreg skal ha i VEU når det gjeld planlegging og gjennomføring av VEU-operasjonar som nyttar NATO-ressursar.

Nye oppgåver for alliansen i krisehandsaming og fredstrygging.

I 1996 var alliansen ein sjølvstendig aktør for krisehandtering gjennom den NATO-leidde IFOR-operasjonen, som òg omfatta Russland og ei rekkje andre land i og utanfor Partnarskap for fred. IFOR-operasjonen i det tidlegare Jugoslavia er eit konkret og viktig døme på den nye typen krisehandteringsoppgåver NATO er førebudd på etter at den kalde krigen tok slutt. NATO si rolle i krisehandtering må sjåast i samanheng med den nye militære strategien som vart vedteken på NATO-toppmøtet i Roma i november 1991. I denne strategien fekk krisehandtering og fredstryggjande verksemd ei sentral stilling. NATO sitt utanriksministermøte i Oslo i juni 1992 vedtok vidare at ressursar frå den integrerte strukturen kunne stillast til rådvelde for fredstryggjande operasjonar i regi av OSSE. Utanriksministermøtet i Brussel i desember same året utvida vedtaket til òg å omfatte støtte til FN-operasjonar. Det er semje i alliansen om at det er ein føresetnad for NATO si deltaking i fredstryggjande operasjonar at operasjonane går føre seg med mandat frå FN eller OSSE. Det nære tilhøve alliansen har til FN og OSSE, skaper eit behov for god og effektiv kontakt og kommunikasjon mellom NATO og desse organisasjonane. NATO har sin eigen liaisonoffiser ved FN-hovudkvarteret i New York, og utvekslinga av dokument mellom dei to organisasjonane fungerer i samsvar med avtalte rutinar. Generalsekretæren i NATO har òg periodiske møte med formannskapet i OSSE eller generalsekretæren i OSSE.

Samarbeid om fredstryggjande verksemd har vore eit viktig emne innanfor NACC etter at ein i februar 1993 vedtok å skipe ei eiga ad hoc-gruppe med oppgåve å studere korleis ein kunne førebu sams fredstryggjande operasjonar for FN eller OSSE. Gruppa la fram sin første rapport for ministermøtet i NACC i Aten i juni 1993. Rapporten inneheld definisjonar av sentrale omgrep innanfor fredstryggjande verksemd. Han gav retningsliner for det vidare arbeidet og identifiserte område der det var naudsynt med teknisk samarbeid (logistikk, samband, utdanning o.l.). Det konseptuelle grunnlaget som ad hoc-gruppa la i Aten-rapporten i juni 1993, står ved lag. I 1995 vidareutvikla gruppa dette grunnlaget med tanke på samansette fredstryggjande operasjonar som inkluderer førebyggjande diplomati, humanitær bistand, gjeninnføring av sivilt styre, avvæpning av stridande partar osb. I første halvdel av 1996 fokuserte ad hoc-gruppa på dei humanitære aspekta ved fredstryggjande operasjonar. I denne samanhengen deltok sakkunnige frå UNDP, UNHCR , nasjonale sakkunnige og representantar frå IFOR sin militære organisasjon med ansvar for sivilt militært samarbeid i fleire av møta i ad hoc-gruppa. Hausten 1996 konsentrerte gruppa seg om å utarbeide eit dokument om nasjonale røynsler frå deltaking i fredstryggjande operasjonar i FN-regi og i IFOR. Dokumentet vil omfatte både strategiske spørsmål (mandat, bruk av tvangsmakt, tilhøvet mellom sivile og militære delar av ein samansett operasjon, samordning mellom dei deltakande nasjonane og organisasjonane, vertslandet si rolle og informasjonsoppgåvene) og spørsmål av praktisk og teknisk karakter (planlegging, kommando og kontroll, kommunikasjon, logistikk og trening). Arbeidet med dette dokumentet vil halde fram i 1997.

I tillegg til dei konseptuelle aspekta har tekniske spørsmål vorte utvikla vidare under styring av ei eiga teknisk undergruppe. Dette arbeidet har særleg vore konsentrert om kommunikasjon, utdanning og logistikk. Hausten 1996 avvikla undergruppa eit møte om standardisering og trening for fredstryggjande operasjonar. Etter kvart som dei regulære tekniske NATO-komiteane har opna for deltaking frå partnarlanda, har mykje av behovet for den tekniske undergruppa falle bort. Samarbeidet om spørsmål som gjeld utdanning for fredstrygging vil venteleg halde fram i regi av den tekniske undergruppa.

I 1996 vart det avvikla 16 PFP-øvingar innanfor områda fredstrygging, humanitære operasjonar og leite- og redningsoperasjonar, i tillegg til om lag 36 seminar for å førebu desse øvingane. Council Operations and Exercise Committee (COEC) har tradisjonelt vore oppteken av allierte speløvingar, men arrangerte i 1995 den første krisehandteringsøvinga med deltaking av partnarland. Det vart ikkje arrangert noka krisehandteringsøving i 1996. COEC fokuserte i 1996 på ulike aspekt ved gjennomføringa av IFOR-operasjonen i Bosnia og samla gjennom året røynsler frå operasjonen. I tillegg har COEC vore særleg oppteken av korleis ein kan trekkje partnarane nærare med i det daglege arbeidet i komiteen. Mykje av arbeidet i COEC i 1996 gjekk vidare med til å planleggje ei krisehandteringsøving i 1997.

2.4 UTVIKLINGA AV SAMARBEIDET I DEN VESTEUROPEISKE UNIONEN (VEU)

Toppmøtet i NATO i 1994 stadfesta den rolla VEU har i utviklinga av NATOs europeiske pilar. Samstundes er VEU forsvarskomponenten i EU, slik det vart skrive inn i traktaten om Den europeiske unionen i Maastricht. Utviklinga av tilhøvet mellom NATO og VEU er på dette viset ein del av ei breiare utvikling av det euro-atlantiske tryggings- og forsvarssamarbeidet og tilhøvet mellom dei europeiske og nordamerikanske allierte. Plassen til VEU i det europeiske tryggingssamarbeidet vil kunne bli nærare avklåra i tilknyting til regjeringskonferansen i EU om institusjonelle spørsmål (IGC) som tok til i 1996, og venteleg blir avslutta på EU-toppmøtet i Amsterdam 16.-17. juni 1997.

Petersberg-fråsegna frå juni 1992 tok til orde for at VEU i særleg grad skal kunne ta del i krisehandsaming, dessutan i redningsoperasjonar og humanitære operasjonar og fredsbygging. Med denne fråsegna peika ein såleis på ei viss arbeidsdeling mellom NATO og VEU. Denne arbeidsdelinga er stadfesta av ei rekke seinare fråsegner. I artikkel 5-situasjonar, altså ved eit åtak på ein av medlemmene i alliansen, vil NATO vere den einaste garantisten for alliert tryggleik. I ikkje-artikkel 5-situasjonar vil VEU kunne gjennomføre operasjonar i første rekkje med mandat frå FN eller OSSE, og i samsvar med prinsippa i FN-pakta og OSSE. VEU kan òg handle på oppdrag frå EU (jf artikkel J.4.2 i Maastrichttraktaten). Konseptet om CJTF siktar mellom anna mot at VEU skal kunne gjennomføre operasjonar i europeisk regi utan direkte medverknad frå dei nordamerikanske allierte, dersom dette ved eit gitt høve skulle vere ønskjeleg. VEU kan då trekkje på NATO-ressursar. Slik kan sameinte ressursar nyttast på meir fleksibelt vis.

Noreg har vore med i arbeidet i VEU sidan 1992, sjølv om ein ikkje fekk formalisert det assosierte medlemskapet før i 1995. Island og Tyrkia er òg assosierte medlemmer. Grunnlaget for det assosierte medlemskapet er at ein er medlemmer av NATO, men ikkje av EU. Etter folkerøystinga om EU i november 1994 vart deltakinga i VEU endå viktigare for Noreg. Organisasjonen er den einaste formelle tilknytinga til det spesifikt europeiske tryggings- og forsvarssamarbeidet. Det assosierte medlemskapet i VEU gir Noreg høve til å fremme eigne synspunkt og hevde nasjonale interesser. Ho gir likeins høve til å ta del i VEU-operasjonar innanfor fredstrygging, humanitære aksjonar og krisehandtering. Men det er òg klare avgrensingar i assosieringsordninga. Dei assosierte medlemmene er ikkje formelt ein del av vedtaksprosessen i VEU, og alle vedtak blir i prinsippet gjorde av dei fulle medlemmene åleine. Dei assosierte medlemmene kan slutte seg til vedtak, men ikkje blokkere konsensus. Det er dessutan mindre delar av VEU-samarbeidet dei assosierte medlemmene ikkje får ta del i. Dette gjeld i første rekkje arbeid i høve til interne institusjonelle spørsmål. Likevel må ein kunne seie at medlemslanda viser stor vilje til å la dei assosierte landa få vere med i alle ledd av det organisasjonen driv med.

I samband med at Austerrike, Finland og Sverige gjekk med i EU, fekk dei òg tilbod om å knyte seg til VEU. Alle tre takka ja, og dei valde å bli såkalla observatørar frå same tidspunkt som dei vart EU-medlemmer. Dei to andre observatørane i VEU er Danmark og Irland. Grunnlaget for å bli "observatør" er at eit land er EU-medlem, men ikkje med i NATO. Danmark har fullt medlemskap i både NATO og EU og står her i ei friviljug særstilling ut frå dei danske unntaka frå Maastrichttraktaten. Observatørordninga gir landa høve til ei brei deltaking i VEU. Ministrane vedtok på sitt møte i Birmingham i mai å styrkje observatørane si deltaking i Petersberg-oppgåvene. Samstundes var det semje om å klårgjere enkelte prosedyrar når det gjaldt deira deltaking i den ikkje-operative delen av VEU sitt virke. På ministermøtet i Oostende i november 1996 vart ministrane samde om at VEU skal gje observatørane høve til størst mogeleg deltaking i skipinga av den europeiske tryggings- og forsvarsidentiteten (ESDI). Observatørane har såleis fått klargjort og styrkt si deltaking i VEU i 1996. Mesteparten av arbeidet i VEU blir no gjort mellom dei 18 landa som anten er fulle medlemmer, assosierte medlemmer eller observatørar.

Utanom desse 18 har frå 1994 Polen, Tsjekkia, Slovakia, Ungarn, Romania, Bulgaria, Estland, Latvia og Litauen vore knytte til VEU med ein status som såkalla «assosierte partnarar». Denne tilknytinga utfyller mellom anna Partnarskap for fred-ordninga i NATO. Dette gir partnarane høve til å ta del i om lag halvparten av rådsmøta, vere med på stadig fleire arbeidsgruppemøte, ha ei kontaktordning med den militære plancella i VEU og - etter nærare definerte retningsliner - ta del i VEU-operasjonar. Dei delane av arbeidet dei enno ikkje får vere med i, er dei som gjeld VEU sine band til EU og NATO og interne institusjonelle spørsmål. Innhaldet i partnarskapsordninga vart gradvis utvida i 1995-96, og partnarane vart dregne inn i stadig nye saksfelt. Alle VEU-landa er samde i at denne utviklinga skal halde fram. Særleg ønskjer ein at partnarane skal trekkjast meir med i de operative VEU-aktivitetane. Dette samarbeidet er eit ledd i dei sentral- og aust-europeiske landa si gradvise integrering i EU og andre europeiske institusjonar. Slovenia vart ny assosiert partnar i 1996. I alt er det no 28 VEU-tilknytta land.

Europeisk tryggingssamarbeid og tilhøvet EU/VEU var eit viktig saksfelt på regjeringskonferansen i EU, som tok til i 1996. VEU-ministermøtet hausten 1995 vedtok ein rapport som er VEU sitt bidrag til regjeringskonferansen ("WEU Contribution to the EU Intergovernmental Conference of 1996"). Rapporten vart kalla eit opsjonsdokument. På grunn av politisk usemje var det ikkje mogeleg å komme fram til ei sams tilråding om framtida for VEU og den plassen tryggings- og forsvarssakene skal ha i eit nytt europeisk tryggingssystem. I staden skisserer rapporten tre ulike opsjonar eller teoretiske modellar for det tilhøvet VEU skal ha til EU, og dermed i kor høg grad tryggings- og forsvarspørsmål skal vere eit ansvarsområde for EU. Alle modellane skisserer eit nærare tilhøve mellom EU og VEU. Berre ein opsjon inneber at VEU held fram med å vere ein sjølvstendig organisasjon. Frå norsk side har ein støtta denne opsjonen. Ein annan modell vil vere å styrkje banda mellom EU og VEU, men med sikte på full integrering av VEU og VEU sitt saksfelt i EU på lengre sikt. Ein tredje modell er at regjeringskonferansen vedtek inkorporering av VEU i EU, og at VEU dermed vert oppløyst. Rapporten vart oversend til EU, og han er med som ein viktig bakgrunns- og referansedokument for drøftinga av tryggings- og forsvarssakene på regjeringskonferansen. Det er enno usikkert kva resultat ein kjem fram til på desse områda på konferansen. Lite tyder på at ein får drastiske endringar i høve til dei ordningane ein har i dag.

Den britiske formannskapen våren 1996 la hovudvekta på arbeidet med å styrkje den operative evna til VEU. Dette arbeidet heldt fram under belgisk formannskap hausten 1996. Målsetjinga er å setje organisasjonen betre i stand til å ta på seg dei oppgåver medlemslanda ønskjer å bruke han til. I løpet av året har ein mellom anna sett opp eit såkalla situasjonssenter i hovudkvarteret og oppretta ei etterretningseining i den militære plancella. Den belgiske formannskapen la òg vekt på å bidra på mineryddingsområdet. Samstundes var ein samd om å gi VEU høve til å støtte fredstryggjande operasjonar som dei afrikanske landa, kvar for seg eller under OAU eller SADC, ønskjer å prioritere.

Det er likevel vedtaket på NATO-ministermøtet i Berlin i juni om å la VEU i visse høve nytte NATO-ressursar som får mest å seie når det gjeld å styrkje VEU si operative evne. Vedtaket slo fast at VEU kan "låne" NATO-ressursar til krisehandteringsoperasjonar som ein av ulike grunnar er samd om ikkje bør vere eit ansvar for NATO. Dermed vart det med ein gong langt meir realistisk å sjå for seg framtidige VEU-operasjonar av eit visst omfang. Det er sjølvsagt tale om ikkje-artikkel 5-operasjonar. Ingen tenkjer seg at VEU skal ha eit ansvar når det gjeld det kollektive forsvaret. Med NATO-ressursar meiner ein mellom anna hovudkvarter, transportkapasitet, kommunikasjonsmiddel, etterretningskapasitet, militær planlegging o.a. Når slike operasjonar blir utførte vil VEU-rådet ha politisk kontroll og strategisk leiing.

Berlin-vedtaka gjorde det naudsynt å styrkje samarbeidet mellom VEU og NATO. For å kunne setje desse vedtaka ut i livet må det etablerast nærare retningsliner for samarbeidet på ei rad område. Mellom anna har VEU utarbeidd døme på militære operasjonar ein kan tenkje seg å gjennomføre med bruk av ressursar frå NATO. NATO er beden om å setje opp planar for slike operasjonar. VEU skal òg, i samarbeid med NATO, leggje fram eit innspel til dei generelle retningslinene (Ministerial Guidance) for forsvarsplanlegginga i NATO. Arbeidet på desse og andre område held fram.

Mellom dei spørsmåla som må avklarast, er kva rettar dei assosierte medlemmene skal ha i VEU når det gjeld planlegging og gjennomføring av VEU-operasjonar som nyttar NATO-ressursar. Frå norsk hald har ein understreka at i slike tilfelle må alle europeiske NATO-allierte ha høve til å ta del i verksemda i VEU på like fot med dei andre NATO-landa i organisasjonen, dvs. dei fulle medlemmene. Spørsmålet vart ikkje avklåra i 1996. På norsk hald la ein vekt på å finne ei snarleg løysing som er tilfredsstillande for alle allierte.

Når det gjeld andre sider ved Noregs tilknyting til VEU, må det nemnast at vi er tilkopla det interne sambandsnettet (WEUCOM) i VEU. Dette nettet gir direkte kontakt med hovudstadene i medlemslanda. Nettet er mykje nytta i den interne konsultasjonsprosessen. Noreg er òg med i VEU sitt romsamarbeid ved romsenteret i Torrejon i Spania. Sidan juni 1996 har ein teke full del i det formaliserte VEU-samarbeidet om «Opne luftrom»-spørsmål. To nordmenn arbeider dessutan no på åremål i VEU si militære plancelle. Ein av desse er sivil polititenestemann. Norske parlamentarikarar tek aktivt del i arbeidet i VEUs parlamamentarikarforsamling.

Medlemslanda i VEU vedtok i Petersberg-fråsegna i juni 1992 å melde inn styrkar til VEU, såkalla "Forces Answerable to WEU", FAWEU. Det finst ingen "VEU-styrkar", berre nasjonale og fleirnasjonale styrkar innmelde for mogeleg bruk i regi av VEU. Innmeldinga gjeld berre for planleggingsføremål. Utanom Frankrike har medlemslanda meldt inn dei same styrkane til VEU som til NATO. Også Noreg og Tyrkia har som assosierte medlemmer meldt styrkar til VEU. I tillegg er tre ståande fleirnasjonale militære einingar melde inn. Det er mellom anna Det europeiske hærkorpset (Eurokorpset), den fleirnasjonale, luftmobile divisjonen i sentralkommandoen i NATO (AFCENT) og den britisk-nederlandske amfibiestyrken som mellom anna har vore mykje på øvingar i Noreg. Eurokorpset, som byggjer på eit fransk-tysk vedtak frå 1992, er sett saman av militære einingar frå Frankrike, Tyskland, Spania, Belgia og Luxembourg. Korpset, som tel 40 000 mann, vart erklært operativt hausten 1995. To av dei fleirnasjonale einingane inngår i NATOs integrerte kommandostruktur. Eurokorpset er òg gjort tilgjengeleg for det allierte fellesforsvaret i ein artikkel 5-situasjon. I ein slik situasjon vil korpset, medrekna den franske kontingenten, bli sett under NATO-kommando.

WEAG/TPA

WEAG (Western European Armaments Group) vart skipa som ein integrert del av VEU i 1993 til erstatning for IEPG (Independent European Programme Group), og er det europeiske forumet for samarbeid om forsvarsmateriell, der alle dei 13 opphavlege IEPG-landa er med som fulle medlemmer utan omsyn til den status dei elles har i VEU. Arbeidet var i 1996 i første rekkje retta mot å fullføre arbeidet med dei naudsynte grunnlagsdokumenta for skiping av eit nytt europeisk agentur for innkjøp av materiell til forsvaret i medlemslanda (EAA - European Armaments Agency).

På ministermøtet i WEAG i november 1996 var det semje om å skipe ein eigen organisasjon innanfor ramma av VEU, Western European Armaments Organisation (WEAO), for å gjere det mogeleg å kontrahere materiell i VEUs namn på vegner av dei 13 WEAO-landa. Skipinga vart formelt godkjend av forsvars- og utanriksministrane i VEU i deira møte seinare same månaden.

Noreg er gjennom WEAG sikra full deltaking og fulle rettar i WEAO. Det utøvande organet til organisasjonen, som er ein forløpar til eit framtidig europeisk agentur for kjøp av forsvarsmateriell, vil inntil vidare ha ansvaret for å administrere og støtte den forskinga som blir gjord i WEAG innanfor ramma av EUCLID-programmet. I dette arbeidet vil organisasjonen sysselsettje sju personar. Dette omfattar dei tilsette i den cella som WEAG oppretta i 1995 for å støtte forskingsaktivitetane som vil inngå i den nye organisasjonen. Sjølv om ein no formelt har godkjent det juridiske rammeverket som er naudsynt for å skipe eit europeisk agentur for kjøp av forsvarsmateriell, står det framleis igjen mykje arbeid og vesentlege problem som må løysast. Det er til dømes stor skilnad i synet på prinsipielle spørsmål om kvar og korleis ein i framtida skal kjøpe materiell.

Dei transatlantiske informasjonsaktivitetane (TPA) vart førte vidare gjennom året. Mellom anna vart det arrangert panelturar til USA og Canada, dessutan seminar og konferanse i Portugal og i USA.

2.5 KONFLIKTEN I DET TIDLEGARE JUGOSLAVIA

Den NATO-leidde IFOR-operasjonen "Joint Endeavour" i Bosnia er den største militære operasjonen i Europa på 50 år. IFOR-operasjonen var den første militære bakke-operasjonen NATO har hatt. Det var òg første gongen alliansen hadde bakkestyrkar utplasserte utanfor sitt eige område ("out of area"). Vidare var det første gongen NATO arbeidde saman med partnarland, Russland medrekna, og andre land utanfor alliansen i ein felles operasjon.

Inntil desember 1995 var NATO ein viktig støttespelar for FN i konflikten i det tidlegare Jugoslavia gjennom beredsskapsplanlegging for mellom anna kriseevakuering, dessutan sanksjonsovervaking, luftoperasjonar til støtte for FN-styrkane o.l.

Hausten 1995 vart den internasjonale diplomatiske innsatsen for å skape ei fredsløysing i Bosnia trappa opp. Det auka amerikanske diplomatiske engasjementet medverka i særleg grad til at partane valde å samle seg til fredsforhandlingar i Dayton, der ei fredsavtale for Bosnia vart parafert den 21. november og underskriven i Paris den 14. desember.

Utanriks- og forsvarsministrane i NATO slo den 5. desember 1995 fast at handfast handling frå alliansen si side hadde medverka til å skape tilhøve som kunne gjere fred i Bosnia-Hercegovina mogeleg. Utanriks- og forsvarsministrane slutta seg same dag til det militære planverket for ein styrke under leiing av NATO som skulle overvake dei militære sidene ved iverksetjinga av Dayton-avtala. Vidare vart land utanfor NATO ønskte velkomne til å delta. Ministrane la særskilt vekt på verdien av russisk deltaking. Etter at fredsavtala vart formelt signert i Paris, vedtok Tryggingsrådet eit mandat for iverksettingsstyrken (IFOR). Overføringa av autoritet frå FN ved UNPROFOR til IFOR-operasjonen "Joint Endeavour" skjedde den 20. desember. IFOR-styrken hadde ein einskapleg kommandostruktur under leiing av NATO. Politisk var IFOR underlagd NATO-rådet, medan SACEUR hadde det overordna militære ansvaret. Øvstkommanderande for styrkane i Sør-Europa hadde den militære kommandoen over IFOR i operasjonsområdet (COMIFOR) inntil hausten 1996, då LANDCENT tok over leiinga i operasjonsområdet. Alle dei 16 NATO-landa var involverte i IFOR-styrken saman med atten land utanfrå alliansen (Albania, Austerrike, Bulgaria, Tsjekkia, Egypt, Estland, Finland, Ungarn, Jordan, Latvia, Litauen, Malaysia, Marokko, Polen, Romania, Russland, Sverige og Ukraina). IFOR-operasjonen omfatta på det meste omlag 60 000 soldatar. Det norske bidraget til IFOR var på omlag 1 000 mann. Desse var ein del av ein nordisk-polsk brigade nær Tuzla nord i Bosnia. Dei baltiske kontingentane tok òg del i denne brigaden.

IFOR-operasjonen medverka til gjennomføringa av fredsavtala på fleire område. Først og framst sørgde IFOR for at krigshandlingane ikkje vart tekne opp att, at styrkar og våpen vart trekte bort frå dei militære separasjonssonene, og at avtaleregulerte våpenkategoriar vart demobiliserte og plasserte i godkjende lager. Til saman overvakte IFOR 805 våpenlager spreidde omkring i heile Bosnia. IFOR har òg medverka til å betre rørslefridomen. Om lag 2500 kilometer med veg vart opna i 1996. IFOR har òg støtta 64 brubyggingsprosjekt og medverka til å opne innanriks og utanriks buss, fly- og jernbanesamband i Bosnia. IFOR har gitt mykje støtte til det sivile gjenreisingsarbeidet i regi av Høgrepresentanten, OSSE, den internasjonale politistyrken (IPTF), UNHCR, Krigsforbrytartribunalet (ICTY) og andre sivile organisasjonar. Det er særleg grunn til å trekkje fram støtta frå IFOR til OSSE si planlegging og gjennomføring av dei nasjonale og regionale vala i september 1996. Desse vala gjekk føre seg i fredelege former trass i dei vanskelege tilhøva.

IFOR-operasjonen vart gradvis bygd ned hausten 1996. Då han vart avslutta 20. desember 1996, og same dagen avløyst av SFOR, var det internasjonale militære nærværet om lag 35 000 soldatar. SFOR-styrken, som er om lag halvparten så stor som IFOR, vil ikkje vere i stand til å yte like omfattande støtte til dei sivile organisasjonane og skal derfor etter dei overordna politiske retningslinene konsentrere seg om å tryggje omgivnadene slik at det blir mogeleg å arbeide for ein gradvis overgang til stabile politiske tilhøve. Kommunevala i Bosnia 1997 vil vere sentrale i denne prosessen. SFOR er budd på å støtte arbeidet med desse vala innanfor rammene av sitt mandat og tilgjengelege ressursar.

På utanriksministermøtet i Brussel 10. desember 1996 viste Noreg til at IFOR hadde vore ein suksess, og at operasjonen hadde stor verdi også ut over målsetjinga om å skape fred i Bosnia. IFOR-operasjonen la grunnlaget for ein måte å samarbeide på som medverka til å sameine Europa. Frå norsk side viste ein òg til at innsatsen i 1997 i større mon ville vere retta mot dei sivile elementa i fredsplanen, noko som auka behovet for å støtte Høgrepresentanten, FN, OSSE og dei andre organisasjonane som er involverte i Bosnia. Noreg helsa semja om SFOR-operasjonen velkomen. Styrken ville vere uunnverleg med omsyn til å sørgje for stabilitet og å tryggje tilhøva for det sivile konsolideringsarbeidet der særleg kommunevala var sentrale.

Det norske bidraget til SFOR er på om lag 700 mann. Hovuddelen av bidraget (ca. 600) inngår i ein infanteribataljon i den nordisk-polske brigaden nord i Bosnia.

Dei allierte har i 1996, som i året før, i hovudsak vore samstemde om den rolle NATO skal ha i iverksetjinga av fredsavtala for Bosnia. I arbeidet med dei politiske retningslinene for SFOR-styrken hadde ein til ein viss grad ulikt syn på kva slags oppgåver SFOR skulle kunne støtte eller utføre i gråsona mellom militære og sivile oppgåver. Noreg er blant dei som klårast har lagt vekt på at SFOR, i den grad ein har kapasitet til det, skal kunne nyttast til støtte for gjennomføring av dei sivile elementa i fredsavtala.

2.6 NEDRUSTING OG RUSTINGSKONTROLL

2.6.1 Konvensjonell nedrusting

Avtala om konvensjonell nedrusting i Europa, CFE-avtala, har dei seinaste åra stått heilt sentralt i NATO sitt arbeid på rustingskontrollfeltet. CFE vart underskriven i Paris i 1990 og tok til å gjelde 17. juli 1992. Avtala representerte i 1990 eit gjennombrot for nedrustingsarbeidet i Europa og blir ofte omtala som ein hjørnestein i den europeiske tryggingspolitikken.

CFE var i utgangspunktet ei avtale mellom NATO på den eine sida og Warszawapakta på den andre og har hatt som målsetjing å gjere det umogeleg å iverksetje overraskingsåtak eller store offensive operasjonar i Europa. Fristen for å gjennomføre alle delane av avtala gjekk ut den 17. november 1995, og ein kan slå fast at den overordna målsetjinga vart nådd.

I avtala er det nytta to sett verkemiddel for å nå denne målsetjinga. For det første er det fastsett at ingen av gruppene kan ha meir enn 20 000 stridsvogner, 30 000 pansra kampkøyretøy, 20 000 artillerieiningar, 6 800 kampfly og 2 000 kamphelikopter. Dette har ført til omfattande reduksjonar i våpenarsenala til partane, særleg på austleg side. For det andre gir avtala reglar for eit særs omfattande informasjons- og verifikasjonsregime.

Innanfor alliansen har arbeidet med CFE-avtala gått føre seg i to komitear. Verifikasjonskomiteen (VCC) har koordinert dei allierte inspeksjonsaktivitetane, halde rekneskap over reduksjonsprosessen i dei austlege landa og elles drøfta dei mange praktiske problemstillingane gjennomføringa av avtala har reist. Dei meir politisk prega spørsmåla har vore drøfta i Høgnivågruppa for konvensjonell nedrusting og rustingskontroll (HLTF). Noreg har teke aktivt del i begge desse komitéane. Dei grundige konsultasjonane som har vore haldne i VCC og HLTF, har vore ein føresetnad for at dei allierte har kunna opptre samla i Joint Consultative Group (JCG) i Wien, som er det overordna organet for avtala.

All røynsle har synt at nedrusting føreset tillit. Tillit føreset på si side innsyn, og CFE-avtala gir derfor reglar for eit omfattande informasjons- og verifikasjonsregime. I prinsippet skal avtalelanda gjere greie for alt militært materiell som kjem inn under av avtala. Kvar part skal etter fastsette reglar gi informasjon om sine militære styrkar og deira utstyr.

Sjølv om CFE er basert på eit gruppekonsept, har alle partane rett til å inspisere i kva for eit anna land dei ønskjer. Dei austlege statane har i aukande grad ønskt å inspisere land i si eiga gruppe. Dette har ført til konkurranse om kvotane og kansellering av vestlege inspeksjonar. Frå alliert side har ein akseptert at austlege inspeksjonar i eiga gruppe er sterkt tryggingspolitisk motiverte, og ein har derfor arbeidd fram eit system for å samordne alle inspeksjonar som har austlege land som mål. Hausten 1994 vart det såleis semje om at dei austlege landa på førehand skulle informere dei allierte om dei inspeksjonane dei tok sikte på å gjennomføre i andre austlege land. Der det synte seg å vere kryssande planar, skulle dei landa det galdt, gå saman om inspeksjonen. Denne ordninga har fungert særs tilfredsstillande.

Dei austlege landa har ikkje synt særleg stor interesse for å inspisere i allierte land. Sidan dei allierte ikkje inspiserer kvarandre, har dei vestlege passive kvotane derfor sjeldan vorte nytta fullt ut.

Også overvakinga av reduksjonane blir nøye samordna i NATO. Etter at reduksjonane under CFE vart avslutta i november 1995 har ein freista å samordne inspeksjonar av russiske reduksjonar av materiell som har vore plasserte aust for Uralfjella (dvs. utanfor CFE-området, men Russland har i ei einsidig erklæring opna for slike inspeksjonar).

Verifikasjonsverksemda under CFE-avtala har gitt partane eit innsyn i militære tilhøve som var utenkjeleg for få år sidan. Avtala har derfor hatt overmåte mykje å seie som tillitsskapande tiltak. Gjennomføringa av avtala har òg ført til eit intenst samarbeid mellom militære frå aust og vest. Dette har utan tvil fostra større forståing og auka tillit.

I tillegg til samarbeid om inspeksjonsaktivitetar har Verifikasjonskomiteen halde oppe tradisjonen med å arrangere verifikasjonsseminar med deltaking òg frå dei austlege partane i CFE. I 1996 vart det arrangert eit slikt seminar i NATO-hovudkvarteret. Alle avtalepartar deltok. Desse seminara har gitt partane høve til inngåande diskusjonar om dei problem og utfordringar gjennomføringa av avtala skaper.

Opplysningane frå den pliktige informasjonsutvekslinga og frå inspeksjonane har vore analyserte både nasjonalt og av ein eigen verifikasjonsseksjon i NATO-hovudkvarteret. Denne analysen har synt at partane i det store og heila samvitsfullt har retta seg etter avtala. Då reduksjonsperioden gjekk ut i november 1995, var om lag 50 000 stridsvogner, pansra kampkøyretøy, artillerieiningar, kampfly og kamphelikopter øydelagde eller på anna vis tekne ut av teneste. Av desse tilhøyrde om lag 32 000 dei austlege landa.

Russland gjennomførte dei reduksjonane landet var pålagt. På den andre sida valde russarane å bryte artikkel V i avtala. Denne artikkelen omhandlar den såkalla flankeregelen og fastset eit øvre tak for kor mykje militært materiell partane kan ha i flankesona, som på russisk side omfattar Kaukasus i sør og Leningrad militærdistrikt i nord. Flankeregelen og intern fordeling av kvotane innan den austlege gruppa har hatt som resultat at Russland i si flankesone ikkje kan ha meir enn 1300 stridsvogner (av desse 600 på lager), 1380 pansra kampkøyretøy (av desse 800 på lager) og 1680 artillerieiningar (av desse 400 på lager).

Frå russisk side har ein hevda at tryggingssituasjonen i Kaukasus har gjort at dette talet er altfor lite. Særleg har russarane hevda det er behov for fleire pansra kampkøyretøy. Russiske styresmakter gjorde derfor allereie hausten 1993 framlegg om at flankeregelen skulle opphevast eller endrast. Frå vestleg side vart det russiske kravet avvist, og denne saka har sidan vore ei hovudsak for Høgnivågruppa for konvensjonell nedrusting og rustingskontroll (HLTF).

Saka har vore vanskeleg for Noreg, som helst ville unngå alle endringar i flankeregimet. Sidan avvising av dei russiske krava kunne føre til at avtala braut saman, valde ein i 1995 også på norsk side å gå med på å justere grensene for den russiske flankesona. I utforminga av det allierte framlegget var det viktig for Noreg å unngå endringar som kunne ha negative konsekvensar for norsk, nordisk eller baltisk tryggleik.

Førebuingane til tilsynskonferansen for CFE-avtala i Wien i mai 1996 var ei viktig sak for HLTF i første halvår 1996. Tilsynskonferansen skulle ta for seg både flankesaka og andre uløyste implementeringsspørsmål. Ein skulle òg drøfte korleis CFE kunne tilpassast den nye situasjonen i Europa. Som ledd i allierte drøftingar om desse spørsmåla utover våren vart det i april 1996 halde eit HLTF-seminar i Oslo. Seminaret vart svært vellukka og gjorde sitt til å bringe posisjonar i ulike allierte land nærare kvarandre.

Resultata frå tilsynskonferansen i mai blir nærare omtala i stortingsmeldinga om samarbeidet i OSSE.

Etter tilsynskonferansen nytta HLTF mykje av tida til å arbeide med eit alliert framlegg til retningsliner for tilpassinga av CFE-avtala. I samsvar med sluttdokumentet frå tilsynskonferansen skulle partane til CFE-avtala snarast råd einast om såkalla "scope and parameters" for denne prosessen. HLTF vart ferdig med sitt framlegg til ein slik tekst i oktober, og framlegget danna grunnlag for drøftingane i Wien. "Scope and Parameters" vart endeleg vedteke i Lisboa under OSSE-toppmøtet i desember 1996. Nærare omtale av innhaldet av "Scope and Parameters" står i stortingsmeldinga om samarbeidet i OSSE.

Hausten 1996 vart HLTF i aukande grad oppteken med å førebu tingingane om ei tilpassing av CFE-avtala. Slike tingingar skulle ta til i byrjinga av 1997. Ein drøfta mellom anna fleire ulike framlegg til nye traktatmekanismar som kunne komme i staden for tidlegare løysingar frå den tida Warszawapakta framleis eksisterte. Utover hausten vart det stadig klårare at Russland ville leggje stor vekt på resultata av tilpassinga av CFE i samband med utviklinga av forholdet til NATO og utvidinga av alliansen. Dette kom til å prege arbeidet med desse spørsmåla i alliansen.

HLTF og VCC har òg medverka til alliert koordinering i forhold til rustingskontrollregimet i Dayton-avtala. Dei allierte har mellom anna ytt omfattande bistand til gjennomføringa av dette nedrustingsregimet, som er laga over same leisten som CFE. VCC sikrar òg koordinering av implementeringa av tillitskapande tiltak under Wien-dokumentet frå 1994. Wien-dokumentet femner om alle OSSE-statane.

2.6.2 Konsultasjonar om strategiske våpen

Det har dei siste åra gått føre seg ein omfattande reduksjon av dei strategiske kjernevåpenarsenala. Denne positive utviklinga heldt fram også i 1996. Reduksjonane har dels vore eit resultat av START-avtalene, dels av einsidige tiltak frå amerikansk og russisk side. Ein viktig del av dei allierte konsultasjonane om strategiske kjernevåpen har vore å klargjere om Kasakhstan, Ukraina og Kviterussland har retta seg etter dei inngåtte kjernefysiske nedrustingsavtalene, og om ein frå alliert side kunne gjere noko for at avtalene vart etterlevde.

Dei viktigaste sakene i 1996 har vore gjennomføring av START I-avtala og spørsmålet om ratifisering av START II på russisk side. Gjennomføringa av START I har i 1996 gått etter planen. Både USA og Russland ligg framfor skjema med omsyn til å kome ned til avtalt nivå. Det er og gledeleg å kunne konstatere at alle tidlegare sovjetiske kjernevåpen no er samla i Russland. Kasakhstan, Ukraina og Kviterussland har innfridd pålegga i START. Det amerikanske Nunn-Lugar-programmet har mykje av æra for dette. Programmet har mellom anna gitt økonomisk assistanse til reduksjonar og sikring av kjernevåpen i det tidlegare Sovjetunionen.

Med iverksetjinga av START I var og den formelle hindringa for ratifisering av START II fjerna. START II vil vere eit vesentleg bidrag til strategisk stabilitet, gjennom ytterlegare reduksjonar. Gjennom 1996 vart det likevel klårt at utsikta til iverksetjing av START II var meir uviss. Uvissa ligg i første hand på russisk side. På amerikansk side var avtala ratifisert i januar 1996. Det vart tidleg klårt at ein ikkje ville kunne rekne med ratifisering i den russiske Dumaen i 1996. Motviljen på russisk side mot å ratifisere START II-avtala har både politiske motiv og samanheng med dei store kostnadene knytte til å gjennomføre avtala.

Også uavhengig av START-avtala har USA og Russland dei siste åra iverksett tilpassingar og reduksjonar i dei kjernefysiske styrkane sine. USA har dei siste åra mellom anna iverksett store reduksjonar i arsenalet av kortrekkande kjernevåpen. Dessverre har dei på russisk side vorte mindre opne om status og framtidige planar for deira kortrekkande kjernevåpen.

2.6.3 Tiltak mot spreiing av masseøydeleggingsvåpen

Dei allierte stats- og regjeringssjefane definerte på toppmøtet i Brussel i januar 1994 spreiing av masseøydeleggingsvåpen som eit trugsmål mot den internasjonale tryggleiken og som ei sak som gav NATO grunn til uro. Toppmøtet gjorde derfor vedtak om at det skulle utarbeidast ein omfattande handlingsplan for korleis spreiing av masseøydeleggingsvåpen kunne stoggast. Det var semje om at NATO si tilnærming til ikkjespreiingsproblematikken måtte ha både ein politisk dimensjon og ein forsvarsdimensjon. Til å gjere dette arbeidet vart det derfor oppretta to nye komitear. Ei politisk-militær gruppe (SGP) skulle arbeide med dei politiske aspekta ved spreiingsproblematikken, medan ei forsvarsgruppe (DGP) skulle ta føre seg dei forsvarsrelaterte aspekta.

Første steg i utarbeidinga av ein alliert ikkjespreiingspolitikk var framlegget frå SGP til politisk ramme for det vidare arbeidet. Her vart utfordringane kort skisserte og NATO si rolle vurdert i høve til arbeid som går føre seg i andre fora. Det sentrale i dette dokumentet er likevel at det strekar opp kva som må vere alliert strategi i arbeidet for å møte dei nye trugsmåla. Den overordna målsetjinga er naturleg nok å hindre spreiing, eller med diplomatiske middel å reversere spreiing som allereie er skjedd. Dokumentet viser vidare til at røynsler dei seinaste åra har synt at spreiing kan skje trass i alle internasjonale avtaler og normer. Som ein forsvarsallianse må NATO derfor òg vurdere kva som militært er naudsynt for å motverke spreiing og bruk av masseøydeleggingsvåpen. Ein vil òg vurdere kva som trengst for å kunne forsvare alliert territorium, befolkning og styrkar mot slike våpen. Denne politiske ramma vart vedteken av dei allierte utanriksministrane i Istanbul i juni 1994.

SGP har sidan særleg arbeidd med å definere kva for faktorar som kan føre til spreiing, og kva for verkemiddel som kan nyttast til å motverke eller reversere spreiing. I 1996 var SGP særleg oppteken av å vurdere spreiingsfaren i ulike geografiske område av særleg interesse for NATO. Hovudvekta vart lagd på område som grensar til alliert territorium. Utgangspunktet for DGP sitt arbeid har vore at dei allierte må vere budde på at masseøydeleggingsvåpen kan bli spreidde og sidan nytta mot allierte stridskrefter, eller at trugsmål om bruk blir nytta som pressmiddel. Den militære styrkestrukturen i NATO må derfor kunne demonstrere for alle potensielle aggressorar at ein ikkje kan nytte masseøydeleggingsvåpen som pressmiddel mot dei allierte. Den overordna målsetjinga må vere å syte for at dei allierte tryggjer handlefridomen sin om slike våpen skulle kome i hendene på aggressive statar eller terroristar.

DGP har laga ulike studiar, jf. St.meld. nr. 45 1994 - 95 og St.meld. nr. 46 1995 - 96, som på si side har resultert i tre rapportar. DGP sin såkalla fase III-rapport vart vedteken av forsvars- og utanriksministrane våren 1996. Dei allierte har no for første gong etablert eit felles syn på dei risikoar som heng saman med spreiing av masseøydeleggingsvåpen, dei militære implikasjonane som dette representerer, og ikkje minst den militære evna som er naudsynt for å møte desse risikoane.

DGP vil halde fram med å arbeide for at den allierte styrkestrukturen også skal kunne handsame trugsmål om å nytte masseøydeleggingsvåpen. Derfor har det vorte arbeidd for at nasjonane også skal ta med tiltak mot slike våpen i deira forsvarsplanar.

Det er semje blant alle dei allierte om at Russland er ein viktig partnar i ikkjespreiingsarbeidet, og at dei allierte derfor skal invitere russiske styresmakter til såkalla 16 + 1-møte i NATO om desse spørsmåla. Ei viktig målsetjing med slike konsultasjonar vil vere å fostre felles forståing og samarbeid. Konsultasjonar med Russland vart haldne i desember 1995, i regi av SGP og DGP. Dei synte brei semje om dei viktigaste spørsmåla. Nye konsultasjonar vart planlagde av SGP og DGP hausten 1996, men dei vart utsette til byrjinga av 1997. Konsultasjonar med Ukraina vart haldne i oktober 1996.

Dei allierte har også i 1996 halde fram med å utveksle informasjon om ulike prosjekt for bistand til Russland, Ukraina, Kviterussland og Kasakhstan i deira arbeid med demontering av kjernefysiske våpen. I denne interne informasjonsutvekslinga ligg eit viktig element av koordinering. Den norske innsatsen har særleg vore retta mot Ukraina og bistand til å byggje opp eit ukrainsk eksportkontrollsystem. Innanfor ramma av desse allierte konsultasjonane har det vore gjennomført eigne møte med Russland og Ukraina.

Sjølv om ein frå NATO si side har lagt særleg vekt på ikkjespreiingskonsultasjonar med Russland og Ukraina, blir desse spørsmåla òg drøfta med dei andre partnerlanda. Til dømes har Politisk komite med nedrustingsekspertar møte med alle PFP-landa om aktuelle spørsmål knytte til rustingskontroll og ikkjespreiing. Desse konsultasjonane har synt seg særs nyttige for alle partar.

NATO fungerer òg som eit viktig forum for konsultasjonar om spørsmål som er til handsaming i Nedrustingskonferansen (CD) i Genève, i 1. komité under Generalforsamlinga i FN eller i andre fora. I tillegg til at slike saker kan drøftast i dei NATO-organ som er nemnde ovanfor, eller til dømes òg i Rådet, blir det to gonger i året halde allierte ekspertdrøftingar om desse såkalla "globale" nedrustingsspørsmåla, som i første rekkje er spørsmål knytte til masseøydeleggingsvåpen. I mars og oktober 1996 vart det òg halde konsultasjonar med Russland i 16 + 1-formatet om slike nedrustingsspørsmål.

I 1996 var førebuingane til tilsynsprosessen for Ikkjespreiingsavtala (NPT) i 1997 ei viktig sak. NPT er sett på som eit heilt sentralt instrument i arbeidet for å hindre spreiing av kjernevåpen. I arbeidet for å hindre spreiing av kjernevåpen vil eit absolutt forbod mot prøvesprengingar vere viktig. Forhandlingane om ei slik avtale (Comprehensive Test Ban Treaty - CTBT) tok til i 1994, og dei vart sluttførte i 1996. I NATO drøfta ein mellom anna oppfølginga av denne avtala. Ei tredje sak av stor potensiell rekkjevidd for arbeidet med å hindre spreiing av kjernevåpen er eit forbod mot produksjon av spaltbart materiale. Også om dette er forhandlingar i gang i CD i Genève.

Ei avtale om forbod mot kjemiske våpen vart underskriven i Paris i januar 1993. Ho fastset at alle slike våpen skal øydeleggjast i ein 10-årsperiode frå den dagen konvensjonen tek til å gjelde. Det vil først skje når 65 statar har ratifisert. Ratifikasjonsprosessen har gått langsamt, men Kjemivåpenkonvensjonen vil no tre i kraft i april 1997. Noreg er blant dei 67 statane som ved utgangen av 1996 hadde ratifisert. USA og Russland var ikkje mellom dei. (USA ratifiserte i april 1997.) Destruksjon av kjemiske våpen vil vere ein vanskeleg og kostbar prosess, særleg for Russland, som har meir enn 40 000 tonn kjemiske stridsmiddel. I NATO har ein drøfta ulike tiltak for å hjelpe til i denne prosessen.

Arbeidet med å hindre spreiing av kjemikal som kan nyttast til å framstille kjemiske våpen, går føre seg i den såkalla Australia-gruppa. Gruppa omfattar i praksis den same krinsen av statar som er med i Kontrollregimet for rakett-teknologi (Missile Technology Control Regime - MTCR). Noreg spelar ei aktiv rolle i begge desse gruppene.

2.6.4 Opne luftrom

Avtala om opne luftrom (Open Skies) vart underskriven i Helsingfors i mars 1992, men har enno ikkje teke til å gjelde. Avtala slår fast at alle deltakande nasjonar med ein passiv overflygingskvote på åtte eller meir må ratifisere før avtala kan tre i kraft. Dette har til følgje at ho først tek til å gjelde når også Russland og Ukraina har ratifisert. Desse to er no, saman med Kviterussland, dei einaste av dei 26 deltakande nasjonane som ikkje har ratifisert. Noreg ratifiserte i mai 1993.

Avtala opnar for at fleire statar ut frå føremålet i avtala saman kan danne ei gruppe av partar. Medlemslanda i VEU har skipa ei slik samanslutning. Vestleg koordinering av Opne luftrom-aktivitetar går derfor føre seg i VEU, og naturleg nok utan amerikansk og kanadisk deltaking. Noreg har i kraft av sitt assosierte medlemskap i VEU følgt arbeidet i VEU si ekspertgruppe for Opne luftrom-saker. Spørsmålet om assosierte nasjonar si deltaking i dette samarbeidet vart i 1994 og 1995 handsama ved fleire høve, og ordskiftet blant dei fulle medlemmene synte at det ville vere fleirtal for å la assosierte VEU-land slutte seg til VEU-gruppa under avtala om Opne luftrom, dersom dei bad om det. Våren 1995 vart det derfor på norsk side vedteke at ein ville be om slikt medlemskap. Ein formell søknad vart sett fram på eit møte i ekspertgruppa i juli. Då denne saka kom opp til formell handsaming i ekspertgruppa i november 1995, vart dei fulle medlemmene samde om å invitere Noreg til å slutte seg til. Vedtaket vart stadfesta av VEU-rådet i desember. Det norske medlemskapet tok til å gjelde i juli 1996. Som part til avtala om Opne luftrom deltek Noreg med fulle rettar i VEU-gruppa. Dette har vore understreka frå norsk side i samband med at Tyrkia i 1996 har undersøkte høvet til å slutte seg til gruppa med same status som Noreg.

Frå norsk side har ein sett det som ein stor føremon å kunne ta del i implementeringa av Opne luftrom-avtala som medlem i ei større gruppe. Røynsler frå intern vestleg koordinering i NATO-ramma av aktivitetane innanfor CFE-avtala og Wien-dokumentet om tillitsskapande tiltak har her vore avgjerande. Politisk har ein å ønskt å gi VEU-landa eit signal om den vekt ein frå norsk side legg på deltaking i ulike sider av arbeidet i VEU.

I den russiske Dumaen har det vore hevda at avtala om Opne luftrom er diskriminerande andsynes Russland, og det har blant russiske parlamentarikarar vore stor motstand mot at Russland skulle ratifisere avtala. Ein har derfor frå vestleg side sett det som ei hovudoppgåve å gjere sitt til å snu stemninga i Dumaen. VEU-gruppa la i juli 1995 fram for russarane ei fråsegn som gjekk ut på at ein frå VEU-landa si side ville akseptere fleire russiske overflygingar enn det avtala i utgangspunktet gir rom for. Noreg slutta seg til denne fråsegna. Frå amerikansk side sette ein fram eit tilsvarande tilbod. Russiske styresmakter reagerte positivt på initiativet frå dei vestlege landa, utan at arbeidet Dumaen førte saka nærare ei løysing. Russland ser ratifiseringa i samband med NATO-utvidinga, og det er uvisst når det kan bli framgang i denne saka. VEU-gruppa har og følgt utviklinga i Ukraina nøye. Det er von om at Radaen vil ratifisere avtala i 1997.VEU-gruppa driv vidfemnande tekniske førebuingar til at avtala skal ta til å gjelde. Dette omfattar òg eit program for prøveflygingar. Den første prøveflyginga over Noreg skjedde i januar 1995.