3 Statens pensjonsfond

Lov om Statens pensjonsfond trådde i kraft 1. januar 2006. Frå same dato vart Statens pensjonsfond etablert som ein overbygning over det som tidlegare var Statens petroleumsfond og Folketrygdfondet. Fondet består av Statens pensjonsfond – Utland (tidlegare Statens petroleumsfond) og Statens pensjonsfond – Noreg. Verksemda i dei to fonda er ført vidare innanfor den nye overbygninga. Tabell 3.1 syner at samla verdi av dei to fonda var 2 367 386 mill. kroner ved utgangen av 2008, ein auke på 231 553 mill. kroner frå utgangen av 2007. Dei to fonda fører eigne rekneskap, og kapitalen i fonda vert teken med i kapitalrekneskapen i kontogruppe 61 Spesielle fond og forsikringar.

3.1 Statens pensjonsfond – Utland

Inntektene og utgiftene til Statens pensjonsfond – Utland er definerte i lov 21. desember 2005 nr. 123 om Statens pensjonsfond. Inntektene i 2008 er summen av staten sin netto kontantstraum frå petroleumsverksemda, netto finanspostar (kjøp og sal av aksjar i StatoilHydro ASA), og avkastninga av formuen i fondet. Utgiftene til fondet er ei årleg overføring frå fondet til statskassa etter vedtak i Stortinget 1. Med utgangspunkt i innstillinga frå finanskomiteen ved handsaminga av tidlegare lov om Statens petroleumsfond, vart det etablert som praksis at overføringa svarer til det oljekorrigerte underskotet på statsbudsjettet. Ifølgje handlingsregelen for budsjettpolitikken skal det strukturelle oljekorrigerte underskotet over tid svare til forventa realavkastning av Statens pensjonsfond – Utland, berekna til 4 prosent.

Rekneskapen for Statens pensjonsfond – Utland vert ført etter dei same retningslinene som rekneskapen elles i Noregs Bank. Frå 1999 er rekneskapen ført etter prinsippet om marknadsverdi.

Tabell 3.2 nedanfor syner resultatrekneskapen for Statens pensjonsfond – Utland. Tabell 3.3 syner balansen til fondet og tabell 3.4 spesifiserer endringane i fondet sin balanse.

Resultatrekneskapen (tabell 3.2) for 2008 syner at Statens pensjonsfond – Utland hadde inntekter på til saman 513 650 mill. kroner. Netto kontantstraum frå petroleumsverksemda til staten utgjorde den største delen av desse inntektene med 415 866 mill. kroner. Dei bokførte renteinntektene og utbyte frå selskapa i porteføljen utgjorde til saman 97 784 mill. kroner i 2008 etter fråtrekk for forvaltningskostnader med 2 165 mill. kroner. Etter vedtak i nysaldert budsjett 2008 vart det overført 8 370 mill. kroner frå Statens pensjonsfond – Utland til statsbudsjettet i 2008. Overskotet i fondet etter nasjonalrekneskapen sine definisjonar vart dermed 505 280 mill. kroner.

Staten hadde vidare utgifter i 2008 i samband med kjøp av aksjar i StatoilHydro ASA for 17 136 mill. kroner, noko som auka staten (v/OED) sin eigardel i selskapet frå 62,5 prosent til 66,4 prosent. Beløpet vart overført frå fondet i tråd med lov om Statens pensjonsfond §3, 2. ledd.

Omvurderingane i rekneskapen for Statens pensjonsfond – Utland i 2008 utgjorde i alt ein netto nedgang på 226 995 mill. kroner (tabell 3.4). Av dette var 102 929 mill. kroner realiserte verdipapirtap og 630 229 mill. kroner var urealiserte tap på verdipapir. Valutakursreguleringar førte til ein auke i verdien av fondet målt i norske kroner svarande til 506 163 mill. kroner som følgje av nedgang i kronekursen i 2008. Noregs Bank sitt resultatrekneskap for forvaltninga av Statens Pensjonsfond – Utland syner eit resultat før valutakursregulering på -633 209 mill. kroner (jf. spesifikasjon i tabell 3.4, notane 1 og 2).

Kontantstraumen frå petroleumsverksemda medrekna utgifter i samband med at staten har kjøpt aksjar i StatoilHydro ASA og med frådrag for overføringa til statsbudsjettet, utgjer netto avsetjing til fondet over statsbudsjettet. For 2008 utgjer dette 390,4 mrd. kroner 2. Kontantoverføringane frå statskassa til fondet gjennom året, vert fastlagde ut frå ein prognose for netto avsetjing, der ein òg tek omsyn til om det året før vart overført for mykje eller for lite.

For 2008 vart det samla overført 385,5 mrd. kroner. Overføringane fordelte seg slik (tal i mrd. kroner):

I 2007 vart det overført 1,5 mrd. kroner for lite frå statskassa til fondet samanlikna med netto avsetjing, jf. mellomrekninga med statskassa per 31.12.2007. Overføringane for 2008 utgjer 384,0 mrd. kroner når ein tek omsyn til dei 1,5 mrd. som vart for lite overført i 2007. Dei kontante overføringane i 2008 er etter dette 6,3 mrd. kroner mindre enn netto avsetjing til Statens pensjonsfond – Utland etter statsrekneskapen. I kapitalrekneskapen per 31. desember 2008 er differansen ført opp som ei mellomrekning mellom fondet og statskassa (tabell 3.3). I tråd med tidlegare praksis legg ein opp til at det vert korrigert for denne mellomrekninga i overføringane til fondet i 2009.

Etter å ha korrigert for mellomrekninga med statskassa og trekt frå samla godtgjering til Noregs Bank, syner rekneskapen at den bokførte verdien av fondet ved utgangen av 2008 var på 2 279,6 mrd. kroner. Dette svarer òg til marknadsverdien, jf. at fondet vert ført til marknadsverdi i rekneskapen. Fondets balanse er nærare spesifisert i tabell 3.3.

Midlane i Statens pensjonsfond – Utland er plasserte i både renteberande verdipapir og eigenkapitalinstrument. Noregs Bank forvaltar Statens pensjonsfond – Utland på oppdrag frå Finansdepartementet. Finansdepartementet har i forskrift og i utdjupande retningsliner definert nærare innretting for forvaltninga. I forskrifta om forvaltninga av fondet heiter det at Finansdepartementet skal definere ein referanseportefølje som vil utgjere grunnlaget for risikostyringa. Referanseporteføljen er sett saman slik at han skal representere ein nøytral investeringsstrategi innanfor dei retningslinene Finansdepartementet har fastsett. Vidare har Finansdepartementet sett ei ramme for kor mykje dei faktiske investeringane kan avvike frå referanseporteføljen, målt ved risikomålet forventa relativ volatilitet. Relativ volatilitet er definert som standardavviket til avkastninga av den såkalla differanseporteføljen, som utgjer skilnaden mellom referanseporteføljen og den faktiske porteføljen, jf. nærare omtale i St.meld. nr. 1 (1997–1998) Nasjonalbudsjettet 1998. Ramma for relativ volatilitet har frå målet vart innført i 1998 vore 1,5 prosent. Referanseporteføljen var frå 1998 sett saman av 60 prosent renteberande instrument og 40 prosent eigenkapitalinstrument. Den delen som utgjer eigenkapitalinstrument er vedteken auka til 60 prosent og er under opptrapping til dette nivået. Ved utgangen av 2008 utgjorde eigenkapitalinstrument om lag 50 prosent.

Den 11. mars 2009 offentleggjorde Noregs Bank årsmeldinga for si forvaltning av Statens pensjonsfond – Utland.

Årsmeldinga til Noregs Bank beskriv korleis den særskilde porteføljen av utanlandske verdipapir i Statens pensjonsfond – Utland, som svarer til verdien av innskotet i Noregs Bank, vart forvalta i 2008. Bokført verdi av den særskilde porteføljen var 2 273,3 mrd. kroner ved utgangen av 2008 etter fråtrekk av forvaltningskostnader. Avkastninga på dei utanlandske investeringane i fondet vart -23,3 prosent for heile 2008 når ein måler i utanlandsk valuta i samsvar med valutasamansetjinga til referanseporteføljen. Når ein fordeler avkastninga på aksje- og obligasjonsporteføljane, syner tala at aksjeinvesteringane gav ei avkastning på -40,7 prosent, medan avkastninga på obligasjonsinvesteringane utgjorde -0,52 prosent. Den vekta summen av avkastning i dei to aktivaklassane svarar ikkje nøyaktig til den samla avkastinga i fondet. Årsaka er at avkastningstala for året kjem fram ved å kjede månadlege avkastningstal for aktivaklassane og for totalen kvar for seg.

Verdien av den norske krona svekka seg mot valutakorga til Statens pensjonsfond – Utland i 2008. Dette førte til at verdien av fondet målt i norske kroner vart tilsvarande høgare. For heile året var den samla avkastninga -6,7 prosent målt i norske kroner. Det er likevel avkastninga i utanlandsk valuta som er relevant når ein skal vurdere utviklinga i den internasjonale kjøpekrafta til fondet.

Tala for avkastning er brutto, der forvaltningskostnadene ikkje er trekte frå. I resultatoppstillinga for fondet i tabell 3.2 er forvaltningskostnadene trekte frå. Dei samla kostnadene til forvaltninga vert dekt av avkastninga til fondet i samsvar med forvaltningsavtalen mellom Finansdepartementet og Noregs Bank. For 2008 utgjorde dei samla kostnadene for Pensjonsfondet – Utland 0,11 prosent av kapitalen. Avkastningsavhengige honorar til eksterne forvaltarar er rekna med. Samla utgjorde forvaltningsgodtgjeringa til Noregs Bank 2 165 mill. kroner i 2008.

Det er gjeve ei nærare omtale i årsmeldinga for fondet. Noregs Banks årsrapport er utrykt vedlegg til St.meld. nr. 20 (2008–2009) Om forvaltningen av Statens pensjonsfond i 2008.

Noregs Bank si forvaltning av Statens pensjonsfond – Utland vert revidert av revisjonen til Noregs Bank. Noregs Banks revisjon er underlagt Representantskapen, som er oppnemnt av Stortinget. Revisjonen til Noregs Bank etablerte i 2007 eit samarbeid med Deloitte AS for å styrkje kompetansen og møte særlege utfordringar i den finansielle revisjonen av kapitalforvaltninga. Revisjonen til Noregs Bank og Deloitte har saman stadfesta rekneskapsrapporteringa for Statens pensjonsfond – Utland for 2008. Den overordna revisjonen av Finansdepartementet si forvaltning av Statens pensjonsfond – Utland er lagt til Riksrevisjonen, og Riksrevisjonen byggjer til dels sin revisjon på det arbeidet som vert utført av revisjonen til Noregs Bank, men utfører òg eigne kontrollhandlingar retta mot Noregs Bank.

Ot.prp. nr. 58 (2008 – 2009) om endringer i sentralbanklova inneheld forslag om å endre framtidig revisjonsordning for Noregs Bank.

3.2 Statens pensjonsfond – Noreg

Folketrygdfondet forvaltar Statens pensjonsfond – Noreg på oppdrag frå Finansdepartementet. Frå 1. januar 2008 er Folketrygdfondet etablert som særlovsverksemd, jf. Stortingets handsaming av Ot.prp. nr. 49 (2006– 2007). Ei ny forskrift for forvaltninga av Statens pensjonsfond – Noreg trådde i kraft 1. januar 2008 og erstatta forskrifta av 15. desember 2006. Det følgjer av den nye forskrifta at midlane i Statens pensjonsfond – Noreg kan plasserast i eigenkapitalinstrument og renteberande instrument. Det kan nyttast finansielle instrument, mellom anna derivat, i styringa av aksje- og renteporteføljen. Folketrygdfondet kan vidare inngå sals- og gjenkjøpsavtaler i høve til eigenkapitalinstrument og renteberande instrument der den som tilegnar seg instrumenta etter avtalen har plikt til å føre desse tilbake til seljar. Innanfor ei ramme på 50–70 prosent av fondets kapital rekna til marknadspris skal midlane plasserast i eigenkapitalsinstrument tekne opp til handel på regulerte marknadsplassar i Noreg (80–90 prosent) og Danmark, Finland og Sverige (10–20 prosent). Vidare skal fondets midlar innanfor ei ramme på 30–50 prosent plasserast i renteberande instrument der utstedar hører heime i Danmark, Finland, Sverige eller Noreg, eller har eigenkapital teke opp til handel på regulerte marknadsplassar i desse landa. I samband med den nye forskrifta er det òg gjeve utfyllande retningsliner som gir nærare reglar om forvaltninga av Pensjonsfondet – Noreg.

Folketrygdfondet offentleggjorde 3. april 2009 årsmeldinga for forvaltning av Statens pensjonsfond – Noreg i 2008. Kapitalen i Statens pensjonsfond – Noreg var 87,8 mrd. kroner ved utgangen av 2008, jf. tabell 3.6 nedanfor. Marknadsverdien av dei samla eigenkapitalplasseringane til fondet var 45,6 mrd. kroner. Fondet hadde eit urealisert kurstap på slike verdipapir på 37,6 mrd. kroner. ­Marknadsverdien av dei samla renteplasseringane var 44,0 mrd. kroner per 31. desember 2008. I tillegg kjem netto gjeld knytt til repohandlar på 2,0 mrd. kroner.

I 2008 var inntektene i Statens pensjonsfond – Noreg (medrekna endring i urealiserte gevinstar) på -29 596 mill. kroner, jf. tabell 3.5 nedanfor. Renteinntekter utgjorde 2 899 mill. kroner, medan utbyte frå selskap i porteføljen utgjorde 2 371 mill. kroner. Dei realiserte verdipapirgevinstane var på til saman -100 mill. kroner. Samla administrasjons- og forvaltningskostnader var 89 mill. kroner utanom ekstraordinære pensjonskostnader.

Årsmeldinga til Folketrygdfondet skildrar korleis porteføljen av verdipapir i Statens pensjonsfond – Noreg vart forvalta i 2008. Avkastninga i fondet i 2008 var -25,1 prosent Avkastninga på plasseringane til fondet i norske renteinstrument var 8,5 prosent, medan avkastninga på norske aksjar var -49,2 prosent Avkastning av rente- og aksjeplasseringar i resten av Norden var på respektive 23,5 og -32,8 prosent.

Folketrygdfondets forvaltning av Statens pensjonsfond – Noreg vart i 2008 revidert av selskapet Ernst & Young, som vart peika ut av departementet. Riksrevisjonen vil følgja opp og kontrollera Finansdepartementet som forvaltar av Statens pensjonsfond og eigar av Folketrygdfondet, jf. St.meld. nr. 1 (2007–2008) Nasjonalbudsjettet 2008 og St.meld. nr. 16 (2007–2008) Om forvaltninga av Statens pensjonsfond i 2007.