3 Nytt framlegg om utvida tilgang til etterforsking når barn døyr plutseleg og uventa

3.1 Gjeldande rett

I høyringsnotatet skreiv departementet følgjande om gjeldande rett:

”3.1 Etterforsking

3.1.1 Innledning – en oversikt

Politiet etterforsker i tre ulike situasjoner: I noen tilfeller skal politiet iverksette etterforsking selv om det ikke er grunn til mistanke om straffbare forhold, se nærmere i punkt 3.1.3. Hovedregelen er imidlertid at etterforsking iverksettes når det er ”rimelig grunn til å undersøke” om det foreligger straffbart forhold som forfølges av det offentlige, jf. punkt 3.1.2.

Dersom det foreligger kvalifisert mistanke (for eksempel ”skjellig grunn til mistanke”) om straffbare forhold, kan politiet etter nærmere vilkår etterforske ved bruk av tvangsmidler som ransaking og gransking, se punkt 3.1.4. Etterforskingen utføres av politiet, og påtalemyndigheten har ansvaret for at etterforskingen skjer i samsvar med lov og instruks, se straffeprosessloven § 67 første ledd, jf. påtaleinstruksen § 7-5.

Før politiet iverksetter etterforsking, kan det være nødvendig med enkle, mindre omfattende undersøkelser for å avklare om det er rimelig grunn til å sette i verk etterforsking. Det kan for eksempel være å undersøke om et tips har noe for seg ved å utrede om vedkommende var på arbeid på det aktuelle tidspunktet, er registrert i straffe- eller etterretningsregisteret osv.

3.1.2 Etterforsking ved ”rimelig grunn til å undersøke”

Straffeprosessloven § 224 angir vilkårene for når politiet kan foreta etterforsking. Bestemmelsens første ledd lyder:

”Etterforsking foretas når det som følge av anmeldelse eller andre omstendigheter er rimelig grunn til å undersøke om det foreligger straffbart forhold som forfølges av det offentlige.”

Riksadvokaten har i rundskriv 22. desember 1999 (3/1999) om etterforsking utdypet kravet til rimelig grunn (rundskrivets punkt III). I ”rimelig grunn” ligger et generelt krav til saklig begrunnelse for å sette i gang etterforsking, en vurdering av hvor sannsynlig det er at et straffbart forhold foreligger og en proporsjonalitetsvurdering. Det er understreket i punkt III.3 (side 6) at i sannsynlighetsvurderingen inngår en bedømmelse av graden av mulighet/sannsynlighet for at det foreligger et straffbart forhold, og at det skal mindre til for å foreta etterforsking hvor det er sannsynlig at straffbart forhold foreligger enn hvor dette framstår som en noe fjern mulighet. Hvilken sannsynlighet som bør kreves, vil variere med hvor alvorlig det straffbare forholdet er (proporsjonalitetsvurderingen). Formålet med etterforskingen er å skaffe til veie de nødvendige opplysninger for blant annet å avgjøre spørsmålet om tiltale og å forberede rettens behandling av spørsmålet om straffeskyld og eventuelt spørsmålet om fastsettelse av reaksjon, jf. straffeprosessloven § 226 første ledd. Målet for innsamlingen er å etablere grunnlag for at påtalemyndigheten (og eventuelt senere retten) kan vurdere om en straffebestemmelse er overtrådt, og om gjerningspersonen fyller de tre øvrige hovedvilkår for straff; subjektiv skyld (forsett, uaktsomhet m.v.), tilregnelighet og at det ikke foreligger noen straffrihetsgrunn (for eksempel nødverge eller nødrett). Avgjørende for om en virksomhet er etterforsking er dens formål. Er siktemålet å avklare om straffbart forhold finner eller har funnet sted, og i tilfelle hvor, når og hvem som er ansvarlig, er virksomheten å anse som etterforsking. Også annen virksomhet med formål å klarlegge omstendigheter av betydning for å treffe påtaleavgjørelse eller for sakens behandling i retten, inngår i etterforskingen. Fra rundskrivet punkt III siteres:

”Den nærmere tolking av § 224 bør forankres i lovens egne ord ”rimelig grunn”. Det kreves ikke mistanke rettet mot noen bestemt person. Det ville sette altfor trange rammer om politiets virksomhet og føre til at alvorlige forbrytelser ikke kan oppklares. Heller ikke en betegnelse som ”abstrakt mistanke” i betydningen ”mistanke om straffbart forhold” gir særlig veiledning. Formuleringen i § 224 første ledd er dekkende i seg selv: ”rimelig grunn til å undersøke…”. Den åpner for en utpreget skjønnsmessig vurdering av om etterforsking bør foretas både i tilfeller der undersøkelsene er rent generelle og i de tilfeller det søkes opplysninger om en eller flere konkrete personer.”

Etterforskingsbegrepet er også omhandlet i Ot.prp. nr. 60 (2004–2005) om lov om endringer i straffeprosessloven og politiloven (romavlytting og bruk av tvangsmidler for å forhindre alvorlig kriminalitet) kapittel 4. I punkt 4.5.3 side 43 er det understreket at selv om etterforsking iverksettes, betyr det ikke uten videre at politiet kan benytte seg av tvangsmidler.

3.1.3 Etterforsking ”selv om det ikke er grunn til mistanke om straffbart forhold”

Ved brann og andre ulykker ”kan det foretas etterforsking om årsaken selv om det ikke er grunn til mistanke om straffbart forhold”, jf. straffeprosessloven § 224 fjerde ledd. Påtaleinstruksen § 7-4 femte ledd gir anvisning på at etterforsking skal foretas ved brann og ved andre ulykker når de ”har voldt alvorlig personskade eller betydelig ødeleggelse av eiendom”. Unntak fra påbudet gis for ulykker som skal undersøkes av en kommisjon eller myndighet. Men også i disse tilfellene vil politiet sette i gang egen etterforsking hvis det er mistanke om at ulykken skyldes et straffbart forhold.

Forholdet mellom undersøkelser som foretas av slike kommisjoner og politiets etterforsking er omhandlet blant annet i riksadvokatens rundskriv 31. august 1973 (Del II nr. 3/1973) om brannsaker og rundskriv 30. april 1992 (Del II nr. 1/1992) om etterforsking av luftfartsulykker og -hendelser, se også riksadvokatens brev 17. august 2005 om etterforsking av vegtrafikkulykker og -uhell.

I straffeprosessloven § 67 åttende ledd, jf. påtaleinstruksen § 34-6 annet ledd er det bestemt at etterforsking skal iverksettes selv om ”det ikke er grunn til mistanke om en straffbar handling”, dersom noen dør eller blir alvorlig skadet som følge av politiets eller påtalemyndighetens tjenesteutøvelse, eller dersom noen dør eller blir alvorlig skadet mens de er tatt hånd om av politiet eller påtalemyndigheten.

3.1.4 Etterforsking ved kvalifisert mistanke om straffbart forhold

Dersom det foreligger kvalifisert mistanke om straffbart forhold av et visst alvor, kan politiet begjære tvangsmidler til bruk for etterforskingen, jf. straffeprosessloven fjerde del. For ransaking av et hus kreves det etter § 192 annet ledd nr. 1 at det foreligger ”skjellig grunn til mistanke” om en handling som kan medføre frihetsstraff”. Med ”skjellig grunn til mistanke” menes at mistanken bygger på objektive holdepunkter, og det er et krav til sannsynlighetsovervekt, se Rt. 2006 side 582 avsnitt 19, jf. Rt. 1993 side 1302. Kravene til mistanke er således atskillig strengere for slike mer inngripende etterforskingsskritt enn for å iverksette etterforsking, som bare krever at det foreligger ”rimelig grunn til å undersøke” om det er begått straffbart forhold. Straffeprosessloven § 170 a bestemmer at et tvangsmiddel bare kan brukes når det er tilstrekkelig grunn til det, og det etter sakens art og forholdene ellers ikke er et uforholdsmessig inngrep.

3.2 Spesielt om krybbedød

De fleste vestlige land opplevde en krybbedødsepidemi fra 1970-tallet som kulminerte på slutten av 80-tallet. Fra 1980-årene har risikofaktorer som mageleie, overoppheting og røyking under svangerskapet stått i sentrum, og kunnskapen om disse risikofaktorene førte uten tvil til nedgangen i krybbedødstallene på 90-tallet. Inntil 1989 var Norge et av de landene i verden med høyest krybbedødsrate; 2,4 dødsfall per 1000 levende fødte; 142 dødsfall i 1989.

I rapporten IS-1415 ”Vurdering av forslag fra Barnedødsårsaksprosjektet” er det beskrevet i punkt 3.2 om politiets etterforsking i saker om krybbedød:

”På 80-tallet ble politiet kritisert for ”lite skjønnsom åstedsgranskning og avhør” i saker med plutselig uventet spedbarnsdød. Noen uheldige episoder, også med bruk av ”blålys” og uniformering gav grunnlag for kritikk. Helsetjenesten syntes totalt fraværende ved disse tragediene, og den eneste ”oppfølgingen” familien ofte fikk, var et skjema fra politiet (Melding om avgjørelse i straffesak) der det fremgikk at saken var ”henlagt etter bevisets stilling” eller som ”intet straffbart forhold”.

Fra midten av 1980-tallet hadde politiet i Oslo endret sin praksis. Politiet avstod fra undersøkelse/avhør i hjemmet, og det ble isteden benyttet sivilkledde polititjenestemenn på sykehuset der de var sammen med barnelegen under samtalen med foreldrene.

Problemets størrelse ved slutten av 1980-tallet – hvor ¼ % av alle levende fødte spedbarn døde i krybbedød – førte til samtaler mellom Riksadvokaten, Helsedirektoratet, Landsforeningen til støtte ved krybbedød og Rettsmedisinsk institutt i Oslo, med tanke på å utarbeide bedre rutiner ved undersøkelse av dødsfallene.”

To rundskriv ble utarbeidet for å bedre rutinene. I rundskriv IK-22/92 fra Statens helsetilsyn er det bestemt at barn, som av ukjent årsak dør plutselig og uventet, skal innlegges i barneavdeling ved nærmeste sykehus, og at vakthavende lege skal melde dødsfallet til politiet og informere de pårørende om bakgrunnen for at det er nødvendig med en slik melding ved alle tilfeller av plutselig, uventet død med ukjent årsak.

Etter riksadvokatens rundskriv 21. november 1991 (R2420/89) skal det normalt kreves sakkyndig likundersøkelse ved krybbedød. I rundskrivet er det gitt anvisning på at man deretter avventer det foreløpige resultatet av den rettsmedisinske obduksjonen, før det tas stilling til hvorvidt annen etterforsking skal iverksettes, med mindre det foreligger omstendigheter som i seg selv etablerer mistankegrunnlag.

I rapporten IS-1415 kapittel 8 er gjengitt om praksis:

”I praksis mottar politiet en foreløpig sammenfatning og konklusjon om omstendighetene ved dødsfallet fra obdusenten 1-2 dager etter dødstidspunktet. Dette danner grunnlag for hva politiet foretar seg videre. Men synlige skader på barnet, manglende samsvar mellom skadens karakter og oppgitt skademekanisme, påfallende oppførsel hos foreldrene, andre særlige omstendigheter rundt dødsfallet, opplysninger om tidligere voldsutøvelse/barnevernsaker/husbråk m.v., kan danne grunnlag for full etterforsking fra politiet på et tidligere tidspunkt. Den endelige sammenfatning og konklusjon fra obduksjonen, mottar politiet etter ca. 2-3 måneder.”

3.3 Særlig om undersøkelser på steder hvor personer finnes omkommet

Det følger av politiloven § 12 tredje ledd at politiet har adgang til å ta seg inn på steder for å ettersøke bortkomne eller hjelpe syke, tilskadekomne eller andre som er eller antas å være ute av stand til å ta vare på seg selv når omstendighetene gir grunn til å frykte at vedkommendes liv eller helse kan være truet. Det samme gjelder hvis det er behov for å undersøke om en person er død, for eksempel fordi ingen har oppnådd kontakt med vedkommende over lang tid.

For at politiet skal ha adgang til å ransake boligen hvor en person er funnet død (uansett alder), kreves at lovens vilkår for bruk av et slikt tvangsmiddel (blant annet skjellig grunn til mistanke om straffbart forhold) er oppfylt, og den nødvendige prosedyre er fulgt, se straffeprosessloven §§ 192 flg.

Når politiet rykker ut til hus fordi de blir varslet om at noen har dødd, vil de som regel bli sluppet inn frivillig av dem som bor i huset. Selv om de pårørende slipper inn politiet frivillig, har politiet ikke adgang til å ransake huset uten at lovens vilkår for bruk av et slikt tvangsmiddel (blant annet skjellig grunn til mistanke om straffbart forhold) er oppfylt, og den nødvendige prosedyre er fulgt. Sakkyndig gransking av hus eller annet privat område kan skje når vilkårene for ransaking eller annen undersøkelse etter reglene i straffeprosessloven kapittel 15 er oppfylt, jf. straffeprosessloven § 156.

Etter straffeprosessloven § 202 kan undersøkelser i etterforskingsøyemed ”på sted av annen art enn nevnt i § 192” (det vil si steder som ikke kan betegnes som bolig, rom eller oppbevaringssted), foretas uten samtykke av eier eller besitter etter beslutning av retten, påtalemyndigheten, eller (om det er fare ved opphold) tjenestemann i politiet. For å sikre bevis, kan påtalemyndigheten eller i påtrengende tilfelle politiet, stenge bygning eller rom, sperre av bestemt område, forby flytting av bestemte ting, eller ta liknende forholdsregler, jf. straffeprosessloven § 216.

Forskrift 22. juni 1990 nr. 3963 (politiinstruksen) § 10-3 oppstiller regler for politimannens plikter og opptreden på åstedet for en straffbar handling. Politiinstruksen § 10-6 har regler om politiets oppgaver ved likfunn. Politiet plikter å ta hånd om lik som blir funnet og har ansvaret for at liket blir identifisert, og skal ”uten opphold […] bringe klarhet i de omstendigheter som kan være egnet til å kaste lys over dødsårsaken.”

3.4 Meldeplikt til politiet ved dødsfall

Leger har plikt til å melde fra til politiet hvis det er grunn til å tro at et dødsfall er ”unaturlig”, jf. lov om helsepersonell § 36. Dette er blant annet eksemplifisert ved at dødsfallet har ukjent årsak og døden har inntrådt plutselig og uventet, se forskrift 21. desember 2000 nr. 1378 om leges melding til politiet om unaturlig dødsfall § 2 første ledd siste strekpunkt. Når spedbarn eller små barn dør plutselig og uventet, vil dette regelmessig være å anse som unaturlig og politiet vil således motta melding om dødsfallet fra lege.

Straffeprosessloven § 227 bestemmer at den som har plikt til å melde et dødsfall, straks skal underrette politiet dersom vedkommende har ”grunn til mistanke om at døden er voldt ved en straffbar handling”.

3.5 Sakkyndig likundersøkelse

Sakkyndig likundersøkelse skal etter straffeprosessloven § 228 foretas når det er ”grunn til mistanke om at noens død er voldt ved en straffbar handling”. Bestemmelsens annet ledd gir også myndighet til å foreta slik undersøkelse i andre tilfeller. Påtaleinstruksen kapittel 13 gir nærmere anvisning på når sakkyndig likundersøkelse skal foretas. Etter § 13-2 bør slik undersøkelse foretas når ”dødsårsaken er uviss og døden har inntrådt plutselig og uventet”, jf. også Riksadvokatens rundskriv 21. november 1991 (R2420/89) omtalt i punkt 3.2.”

3.2 Obligatorisk tilbod om dødsstadundersøking i regi av helsetenesta - rettstilstanden i andre land

3.2.1 Bakgrunn

I brev 23. desember 2008 bad Helse- og omsorgsdepartementet om at lovavdelinga i Justisdepartementet vurderte ei ordning med undersøkingar av dødsstad ved plutseleg og uventa barnedød i høve til Grunnlova § 102 og Den europeiske menneskerettskonvensjon artikkel 8. Det vart blant anna vist til Innst. S. nr. 11 (2008-2009) side 46 der Helse- og omsorgskomiteen bad regjeringa sjå nærmare på dei grunnlovrelaterte sidene av ei ordning der foreldra ikkje kan takke nei til eit tilbod om undersøking av dødsstad.

I ei tolkingsuttale 4. mars 2009 frå lovavdelinga i Justisdepartementet vart det uttalt at det er tvilsamt om ei tvungen ordning med undersøking av dødsstaden er i samsvar med Grunnlova § 102 som bestemmer at ”Hus-Inkvisitioner” ikkje må skje ”uten i kriminelle Tilfælde”.

I Innst. 163 S (2009-2010) vart det sagt på side 2:

”Komiteen er gjort oppmerksom på at land som Storbritannia har obligatorisk dødsstedsundersøkelse. En obligatorisk ordning der behovet for helsemessig kunnskap om årsaker til plutselig barnedødsfall kombineres med behovet for avdekking av kriminelle handlinger, er ideelt sett å foretrekke.”

Fleirtalet i komiteen bad difor regjeringa om å undersøkje korleis ordninga med undersøkingar av dødsstaden er i andre land, og orientere Stortinget på egna måte. Fleirtalet uttalte at inntil resultatet av ei slik undersøking ligg føre, la dei til grunn at ei obligatorisk ordning der føremålet også er å avdekkje eventuelle straffbare forhold, vil vere i strid med Grunnlova § 102.

I punkt 3.2.2 til 3.2.7 nedanfor gir departementet eit oversyn over korleis ordninga med undersøkingar av dødsstaden er i andre land som det kan vere naturleg å samanlikne seg med.

3.2.2 Førespurnad til Norden, Frankrike, Nederland, Storbritannia og Tyskland

Departementet sende brev 22. mars 2010 til Justitsministeriet i Danmark, Justitieministeriet i Finland, Doms- og kirkeministeriet i Island og Justitiedepartementet i Sverige med spørsmål om det i desse landa blir gjennomført tvungne undersøkingar av dødsstaden når barn døyr plutseleg og uventa utan at det er mistanke om straffbart forhold, og i så fall korleis forholdet til Den europeiske menneskerettskonvensjonen artikkel 8 er vurdert. I brev 25. mars 2010 vart same førespurnad sendt til det engelske, franske, nederlandske og tyske justisdepartementet.

Utgreiinga frå Danmark, Finland, Island, Sverige, Storbritannia og Tyskland viser at ingen av landa gjennomfører obligatoriske (tvungne) undersøkingar av dødsstad ved plutseleg og uventa barnedød utan at det er mistanke om straffbart forhold. Svaret frå det franske justisdepartementet tyder på at ein ikkje er kjend med ei slik ordning i Frankrike, og i alle tilfelle at obligatoriske administrative kontrollar er underlagde svært strenge vilkår. Nederland skal utarbeide ei ordning for å styrkje undersøkingane av plutseleg og uventa barnedød, men dei nærmare elementa i ordninga er framleis ikkje klare.

I punkt 3.2.3 til 3.2.7 nedanfor har departementet teke inn eit utdrag av dei innhenta svara. Departementet har omsett utdraga frå Frankrike, Nederland, Storbritannia og Tyskland til norsk. Kopiar av alle svara i sitt heile ligg i tillegg ved proposisjonen.

3.2.3 Utgreiing frå dei nordiske landa

3.2.3.1 Danmark

Justitsministeriet i Danmark svara i brev 21. september 2010:

”Justitsministeriet kan i den forbindelse oplyse, at der ikke findes særlige regler i den danske lovgivning om spædbørnsdødsfald, hvorfor sådanne dødsfald behandles efter de generelle regler om ligsyn og obduktion, som findes i sundhedslovens afsnit XIII.

Det følger af sundhedslovens § 178, at der foretages ligsyn af en læge til afgørelse af, om dødsfald er indtrådt. Ved ligsynet skal dødstegn iagttages, og dødsmåde og dødsårsag såvidt muligt fastslås.

I sundhedslovens § 179 nævnes nogle situationer, hvor den læge, der tilkaldes i anledning af dødsfald, skal give indberetning til politiet, herunder når døden er indtrådt pludseligt og ikke er forudset af lægefaglige grunde (nr. 3), og når det i øvrigt ikke med sikkerhed kan udelukkes, at dødsfaldet skyldes et strafbart forhold, selvmord eller ulykkestilfælde eller dødsfaldet af andre grunde skønnes at have politimæssig interesse (nr. 7).

Det følger af sundhedslovens § 180, at der som hovedregel altid iværksættes retslægeligt ligsyn i de tilfælde, der er nævnt i § 179. Da et spædbarnsdødsfald i hjemmet som udgangspunkt aldrig kan udelukke ovennævnte tilfælde, vil et retslægeligt ligsyn som udgangspunkt altid finde sted. I den forbindelse vil politiet tillige foretage en afhøring af de nærmeste pårørende med henblik på at klarlægge dødsårsagen og dødsmåden.”

3.2.3.2 Finland

Justitieministeriet i Finland svara i brev 26. april 2010:

”Utredande av dödsorsak

Enligt finsk lag ska dödsfall alltid anmälas till polis eller läkare. I de fall då en person inte behandlats av läkare, eller om personen har avlidit överraskande, ska polisen utreda dödsorsaken. Detta betyder inte att man misstänker något brott. Utredningen sker oavsett den avlidnes ålder. Polisen avgör om vidare utredning av dödsorsaken ska göras genom rättsmedicinsk obduktion.

Polisen tillkallas således i praktiken alltid då en person avlider t.ex. hemma. I praktiken tillkallas polisen ofta av räddningstjänsten. Polisen har med stöd av polislagen rätt att få tillträde till en bostad då man misstänker att en person har avlidit.

Rätten att få tillträde till en bostad i samband med dödsfall har inte ansetts problematisk. Enligt grundlagens 10 § har var och en rätt till hemfrid. Enligt 10 § 3 moment kan genom lag bestämmas om åtgärder som ingriper i hemfriden och som är nödvändiga för att de grundläggande fri- och rättigheterna ska kunna tryggas eller för att brott ska kunna utredas.

Enligt grundlagsutskottets praxis kan man begränsa en grundrättighet under vissa förutsättningar; begränsningen skall vara snäv, den skall vara precist formulerad i lag och den skall uppfylla ett godtagbart syfte. Yterligare krävs att begränsningen inte är oproportionerlig i förhållande till sitt syfte. Stadgandet i polislagens 15 § uppfyller dessa kriterier.

Praxis i Finland gällande begränsning av grundrättigheterna i grundlagen motsvarar i hög grad stadgandena i Europakonventionen och Europadomstolens praxis. Enligt justitieministeriets uppfattning uppfyller polislagens 15 § även Europakonventionens krav.

Nedan återges kortfattat de centrala lagrummen:

Lag om utredande av dödsorsak (459/1973)

Enligt 1 § (11.12.2009/1065) lagen om utredande av dödsorsak skal dödsfall genast anmälas hos läkare eller polisen.

För utredande av dödsorsak skall polisen verkställa undersökning,

1) då det icke är känt, att döden förorsakats av sjukdom, eller då den avlidne icke under sin sista sjukdom behandlats av läkare;

2) då döden förorsakats av brott, olycksfall, självmord, förgiftning, yrkessjukdom eller vårdåtgärd eller då det är anledning att befara, att döden föranletts av någons ådan orsak; eller

3) då dödsfall eljest inträffat överraskande.

Vid undersökningen skall läkares bistånd vid behov anlitas (lagens 7 §).

Framgår i 7 § avsedda omständigheter vid medicinsk obduktion, skall den läkare som utför obduktionen omedelbart underrätta polisen om saken (lagens 8 §).

Kan dödsorsaken icke fastställas på basen av den läkares utlåtande, som verkställt yttre likbesiktning, och av andra vid undersökningen framkomna omständigheter, skall rättsmedicinsk obduktion verkställas innan den avlidne får begravas eller liket överlåtas till universitet eller annan högskola i och för medicinsk undervisning eller forskning (lagens 9§).

Förordnandet om verkställande av rättsmedicinsk obduktion ges av chefen för polisinrättningen eller chefen för centralkriminalpolisen eller av en av dem utsedd polis innom befälet, av en åklagarmyndighet, en domstol eller Institutet för hälsa och välfärd (lagens 10 §).

Förordning om utredande av dödsorsak (948/1973)

Dödsfall skall ofördröjligen anmälas i första hand hos den läkare, som har behandlat den avlidna under hans sista sjukdom, eller hos läkare vid hälsovårdscentralen eller hos polisen på dödsorten (förordningens 1 §).

Besluter polisen att i 7 § lagen om utredande av dödsorsak avsedd undersökning för utredande av dödsorsak ej skall verkställas, skall polisen anmäla dödsfallet hos ovan i 1 § avsedd läkare (förordningens 2 §).

Polislagen (493/1995)

I syfte att bistå någon, finna en försvunnen person eller utreda ett dödsfall har en polisman rätt att få tillträde till en bostad eller en annan plats och där företa behövlig husrannsakan, om det är skäl att befara att någon befinner sig i livsfara, att hans hälsa hotas, att han fallit offer för ett brott eller en olyckshändelse eller om han annars kan förmodas vara i behov av omedelbar hjälp eller kan förmodas ha avlidit (lagens 15 §).”

3.2.3.3 Sverige

Justitiedepartementet i Sverige opplyste i brev 27. april 2010:

”Enligt Socialdepartementet finns det innom hälso- och sjukvården inga nationella riktlinjer som säger att det ska genomföras undersökning av platsen för dödsfallet, när ett späd- eller småbarn plötsligt och oväntat dött.

I Sverige handläggs plötsliga och oväntade dödsfall på späd- eller småbarn på sammasätt som andra dödsfall. Det betyder att det döda barnet skickas på obduktion för att klargöra orsaken till dödsfallet. Om det därigenom, eller av någon annan anledning, uppstår misstanke om att ett brott begåtts tas beslut om att inleda förundersökning. En självklar del i en sådan förundersökning är husrannsakan och undersökning av platsen för dödsfallet.”

3.2.3.4 Island

Justits- og Menneskerettighedsministeriet i Island opplyste i brev 31. mai 2010:

”Enligt Islands straffprocesslag nr. 88/2008, artikel 52(2), ska polisen undersöka alla dödsfall, försvunna personer och andra olyckor, även om det inte finns anledning att anta att ett brott har begåtts. Enligt denna artikel ska polisen undersöka samtliga fall av plötslig och oväntad död av späd- eller småbarn, t.ex. när barnets sjukdomshistoria eller förhållandet på fyndplatsen inte kan förklara dödsfallet. Om den avlidnes anhöriga, t.ex. föräldrar, nekar tillgång till huset eller fyndplatsen, kan polisen söka samtycke hos domstol, jfr. kapitel XV i straffprocesslagen.

Undersökning av liket sker i samarbete med en utnämnd överläkare från den lokala vårdcentralen eller en annan läkare som nomineras av överläkaren, och/eller rättsläkare enligt beslut av polisen. Om dödsorsaken inte kan fastställas genom rättsmedicinsk likbesiktning skall undersökningen göras i form av rättsmedicinsk obduktion, jfr. artikel 87 i straffprocesslagen. Om inget samtycke fås av den avlidnes anhöriga eller andra närstående personer skall domstol ta beslut om rättsmedicinsk obduktion. En rättsmedicinsk obduktion får därför genomföras, även om åtgärden strider mot de närståendes inställning.

Personalen som undersöker dödsfallet är erfarna och utbildade som poliser eller kriminalinspektörer. Rättsmedicinsk undersökning skall utföras av arbetserfarna läkare, ofta utbildade som husläkare. Läkaren som genomför rättsmedicinsk obduktion skall vara specialiserad i patologi.”

3.2.4 Frankrike

Ministère de la Justice opplyste i brev 16. mars 2011 at ein eventuell systematisk og obligatorisk administrativ kontroll utan strafferettsleg forfølging, fell utanfor justisdepartementets arbeidsfelt. Dersom legen som konstaterer dødsfallet, ikkje meiner at dødsfallet kan skuldast straffbare handlingar (direkte oversatt “rettsmedisinske årsaker”), blir ikkje rettsvesenet involvert. Ministère de la Justice viste til det franske helsedepartementet for meir informasjon, men fordi brevet av årsaker departementet ikkje rådde over, kom seint fram, har det ikkje vore tid til å ta slik kontakt. Ministère de la Justice la til:

“Vi kan likevel opplyse at dei einaste obligatoriske administrative kontrollane på rettsområdet folkehelsa som blir utøvd før det er konstatert brot på strafferetten, knyter seg til allereie eksisterande regulering, noko som ikkje er tilfelle her. Dessutan er slike kontrollar underlagde svært strenge vilkår, særlig når det gjeld tilgang til private heimar, som ikkje kan skje utan godkjenning frå Dommaren for fridom og fengsling [Juge des libertés et de la détention].”

3.2.5 Nederland

I brev 3. juni 2010 frå Ministerie van Justitie vart det opplyst at Nederland har sett i verk eit arbeid for å innføre ei ordning som skal vere med på å fastslå dødsårsak til barn under 18 år som døyr uventa. Følgjande blir sitert frå brevet:

”Å få slått fast dødsårsaka og få kartlagt årsaker og faktorar som har ført til dødsfallet, vil gjere det mogeleg å kome til ein vel underbygd konklusjon om kva slags dødsfall det handlar om; ein naturleg eller unaturleg død. Vidare gransking gjer det også mogeleg å oppdage dødsårsaker knytte til misbruk av barn eller svikt i omsorga. Ordninga er av nøytral, ikkje-rettsleg karakter og vil ha sitt rettslege grunnlag i ei endring av nederlandsk lovgjeving, nemleg den nederlandske gravferd- og kremasjonslova (the Dutch Burial and Cremation Act). Ordninga gjeld saker der det korkje er mistanke om ei kriminell handling eller mistanke om ein unaturleg død. Dersom foreldra ikkje aksepterer at prosedyren blir utført, er det mogeleg å få eit alternativt samtykke frå retten. Prosedyren blir utført av medisinske spesialistar.”

3.2.6 Storbritannia

I brev 20. juli 2010 opplyste Ministry of Justice at kva for undersøkingar som blir sett i verk når eit barn døyr, avheng av om det ligg føre mistanke om straffbart forhold. Styresmaktene vil berre undersøkje dødsstaden dersom det ligg føre slik mistanke. Følgjande blir sitert frå brevet (notetilvisingar er tekne bort):

”Saker der det ikkje er mistanke om ei kriminell handling

Barnelova 2004 (the Children Act) lovfestar eit krav til lokale styresmakter i England om å etablere lokale barnevernnemnder, “Local Safeguarding Children Boards” (LSCBs). Ei av oppgåvene desse har er å undersøkje alle barnedødsfall blant barn som normalt er busett i området. Dette er fastsett i forskrift 6 i forskriftene om lokale barnevernnemnder 2006 (the Local Safe guarding Children Boards Regulations), som vart obligatorisk i april 2008, sjølv om dei lokale barnevernnemndene (LSCBs) har hatt mogelegheit til å gjere dette sidan 2006. I kapittel 7 i regjeringa sin publikasjon ”Working together to Safeguard Children”, er det sett opp ei rettleiing som skal følgjast av dei lokale barnevernnemndene.

I ”Working Together to Safeguard Children” er det sett opp ei detaljert rettleiing for å regulere to sambundne prosessar for å granske barnedødsfall:

* ein rask respons frå nøkkelpersonell som skal samarbeide om å undersøkje og evaluere uventa barnedødsfall

* eit oversyn over alle barnedødsfall skal setjast saman av eit panel av fagfolk under oppsyn av dei lokale barnevernsnemndene (LSCB).

Det sistnemnde oversynet over barnedødsfall vil støtte seg på bevis frå dei som tok del i omsorga for barnet rett før og då barnet døydde. Andre kjelder kan vere patologen (som har ei lovfesta plikt til å undersøkje valdeleg eller unaturleg død, eller plutseleg død med ukjend årsak). Det blir ikkje utført undersøkingar av åstaden dersom det ikkje er mistanke om ei kriminell handling.

Hovudføremålet med granskinga av alle barnedødsfall er læring, forbetring og endring for å forbetre helse, tryggleik og velferd for barn og å redusere framtidige førekomster av barnedødsfall som kunne vore unngåtte. Granskinga skal ta sikte på læring, ikkje på å slå fast dødsårsaka eller å plassere skuld på individ for dødsfallet.

Medlemmene i LSCB består av røynd personell frå ulike sektorar og institusjonar i lokalområdet, inkludert uavhengige og frivillige organisasjonar. Dette kan vere fagfolk som kan vere med i diskusjonen om einskilde typar dødsfall, til dømes ein brannmann ved dødsfall knytte til husbrannar. I tillegg vil LSCB ta imot bidrag frå ekspertar, til dømes sjukepleiar eller lege som er oppnemnd.

Saker der determistanke om ei kriminell handling

I saker som gjeld mistenkjelege eller uventa dødsfall blir det, i tillegg til undersøkinga av barnedødsfallet, etterforska for straffbart forhold. Instansane som er involvert i dei to etterforskingane, har plikt til å utveksle informasjon dersom dette er føremålstenleg.

Er det mistanke om ei kriminell handling, blir åstaden etterforska. Etterforskinga blir gjort av politiet, som er det einaste organet i England som har kompetanse til å undersøkje private eigedomar.

Før politiet undersøkjer eigedomen, må politiet spørje eigaren (vanlegvis foreldra til barnet) om løyve. Dersom eigaren ikkje gjev politiet løyve til å granske eigedomen, kan politiet utøve makt i medhald av common law eller politi- og straffebevislova 1984 (the Police And Criminal Evidence Act). Politiet er forplikta til å søkje om ein ransakingsordre som gjev løyve til å kome inn på eigedomen.

Politiet har i utgangspunktet ikkje rett til å kome inn i huset til ein person eller i andre private lokale utan tillating frå eigaren eller anna løyve (warrant). Politiet kan likevel kome inn på eigedomen utan løyve

• når det skjer i nær samanheng med forfølging av nokon som har utført, eller forsøkt å utføre, eit alvorleg brotsverk,

• for å få slutt på bråk,

• dersom dei høyrer rop om hjelp, eller

• for å handheve ein arrestordre.

Sjølv om politiet ikkje har makt til å undersøkje lokalet utan løyve dersom dei ikkje har fått løyve frå personen det gjeld, kan dei likevel gjere det dersom ei utsetjing grunna innhenting av løyvet er eigna til å hindre at rett skjer (defeat the ends of justice). Til dømes kan dette omfatte at det er ein risiko for at bevis blir øydelagd eller flytta på.

Eit løyve til å undersøkje lokalet, gjev politiet berre rett til å kome inn i lokalet ved eitt høve. "

3.2.7 Tyskland

Bundesministerium der Justiz opplyste i brev 9. august 2010 at det ikkje eksisterer nokon føderale reglar som krev undersøking av dødsstaden ved brå og uventa barnedød. Ved ikkje-kriminelle tilfelle av brå og uventa død, vil kompetansen til å fastsetje slike reglar falle på delstatane. Det vart uttalt vidare:

”Den tyske konstitusjonen, Grundgesetz, slår i artikkel 13 første ledd fast at heimen ikkje kan krenkjast. “Løyve til undersøkingar kan berre bli gjeve av ein domar, eller dersom det hastar, av andre styresmakter som har kompetanse i medhald av lov”, jf. andre ledd. Med “undersøkingar” er meint føremålsretta undersøkingar gjorde av statlege styresmakter etter personar eller gjenstandar, eller undersøkingar av fakta (fact-finding) som blir haldne skjulte av eigaren. Det sistnemnde vil skildre situasjonen ved ei naudsynt åstadundersøking i saker som gjeld plutselege dødsfall blant små barn, der styresmaktene kjem inn i heimen i strid med eigaren si vilje. Ifølgje konstitusjonen er undersøkingar berre tillatne dersom det er fastsett i lov. Det følgjer ikkje eksplisitt av Grundgesetz artikkel 13 at undersøkingar berre er tillatne i saker der det er mistanke om ei kriminell handling, sjølv om dette er fastsett ved avlyttingar av heimar, jf. tredje ledd i føresegna. Husundersøkingar er likevel eit monaleg inngrep i grunnleggjande rettar som berre kan rettferdiggjerast med å verne fundamentale interesser, til dømes vern av liv eller å sikre rettferd i kriminalsaker. Dessutan må inngrepet vere i samsvar med proporsjonalitetsprinsippet. På denne bakgrunnen vil husundersøkingar som blir utførte av offisielle styresmakter, utan nokon mistanke om eit kriminelt tilhøve, vere høgst tvilsame når det gjeld tilhøvet til det konstitusjonelle vernet mot krenking av heimen. Etter vårt syn følgjer dei same prinsippa av Den Europeiske Menneskerettskonvensjonen (EMK) artikkel 8.”

3.2.8 Forholdet til det obligatoriske tilbodet om frivillig undersøking av dødsstaden i regi av helsetenesta

Når eit barn mellom null og tre år døyr plutseleg og uventa, har dei pårørande sidan 1. november 2010 fått tilbod om frivillig dødsstadundersøking gjennomført av eit helseteam, sjå St. prp. nr. 67 (2008-2009) og Innst. S. nr. 355 (2008-2009). Dette er ei vidareføring av Barnedødprosjektet som vart gjennomført i åra 2001-2004. Ansvaret for arbeidet er lagt til Nasjonalt folkehelseinstitutt som har inngått ein avtale med Rettsmedisinsk institutt om den praktiske gjennomføringa. Føremålet med ordninga er å fastslå dødsårsaka og å innhente kunnskap for å førebyggje krybbe- og spedbarnsdød.

Som departementet gjorde greie for i høyringsnotatet, er føremålet med dødsstadundersøkinga eit anna enn føremålet med politietterforskinga. Ved etterforsking er hovudføremålet å gjere klart om det er gjort ei straffbar handling som direkte leidde til at barnet døydde.

I høyringsnotatet punkt 6 la departementet til grunn at helseteama kan gjennomføre dødsstadundersøkingane samstundes med at politiet set i verk etterforsking. Vilkåra for ransaking, jf. straffeprosesslova kapittel 15, og for gransking av hus, jf. straffeprosesslova § 156, er det ikkje gjort framlegg om å endre. Difor vart det i høyringsnotatet vist til at det også etter framlegget må liggje føre skilleg grunn til mistanke om straffbart forhold før politiet kan setje i verk ei ransaking eller gransking av dødsstaden.

Departementet understreka likevel klart at i tilfelle der foreldra får tilbod om gjennomføring av dødsstadundersøkingar samstundes med at det blir sett i verk etterforsking i tråd med framlegget, kan det vere behov for at forholdet mellom politiet og helsestyresmaktene blir avklara nærmare. Dette kan til dømes skje gjennom instruks frå riksadvokaten etter rådslåing mellom påtalemakta og helsestyresmaktene.

Ordninga med frivillig dødsstadundersøking høyrer under Helse- og omsorgsdepartementet og var ikkje omfatta av høyringa om etterforskingsplikt, jf. høyringsbrevet 21. oktober 2010.

3.3 Utvida tilgang til etterforsking

3.3.1 Framlegget som vart sendt på høyring

3.3.1.1 Etterforskingsplikt

I høyringsnotatet understreka departementet at det er svært viktig at overgrep og vald mot barn blir oppdaga, etterforska og straffeforfølgt. Parallelt med arbeidet som går føre seg for å førebyggje og motverke vald mot barn, ønskte Justisdepartementet tiltak som skal styrkje etterforskinga i dei sakene der barn døyr plutseleg og uventa. Departementet føreslo difor å innføre ei plikt til etterforsking i desse tilfella. Plikta skulle gjelde alle barn under 18 år. Den nærmare reguleringa skulle skje ved at det i straffeprosesslova § 224 fjerde ledd blir teke inn ei føresegn som gir politiet tilgang til å etterforske tilfelle der barn døyr plutseleg og uventa sjølv om det ikkje ligg føre mistanke om straffbart forhold. Denne tilgangen skulle kombinerast med ei plikt i påtaleinstruksen til å setje i verk slik etterforsking. I tillegg skulle det presiserast tydelegare i påtaleinstruksen § 13-2 at når barn døyr utanfor helseinstitusjonar skal det gjennomførast ei likundersøking når dødsårsaka er uviss. Dette skulle etter framlegget gjelde med mindre særlege grunnar tilseier at “det er ubetenkelig å unnlate slik undersøkelse”.

3.3.1.2 Bortlegging

I rundskriv frå riksadvokaten 21. november 1991 (R2420/89) er det bestemt at dersom obduksjon etter krybbedød ikkje avdekkjer mistenkelege forhold, skal dei rettsmedisinske sakkunnige melde obduksjonsresultatet direkte til sjukehuset, som har ansvar for å varsle dei nærmaste pårørande. For å unngå påkjenningar er det også bestemt at det i desse tilfella ikkje blir sendt melding til dei pårørande om at saka er lagt bort fordi det ikkje ligg føre noko straffbart forhold. I høyringsnotatet punkt 7.3 reiste departementet spørsmål om unnlating av å melde resultatet av etterforskinga framleis bør vere regelen når det blir innført etterforskingsplikt i alle tilfelle der barn døyr plutseleg og uventa. Ein bad om høyringsinstansane sitt syn på om det kan vere eit alternativ å innføre ein eigen kode for bortlegging av saker når dødsfall har vorte etterforska utan at det var mistanke om straffbart forhold.

3.3.2 Høyringsfråsegnene

3.3.2.1 Etterforskingsplikt

Av høyringsinstansane som har ytra seg om realiteten i framlegga, har alle utanom ein støtta eller uttalt seg positivt til framlegget om å innføre ei plikt for politiet eller påtalemakta til å etterforske når barn døyr plutseleg og uventa. Dette gjeld Barne-, likestillings- og inkluderingsdepartementet, riksadvokaten, Hordaland statsadvokatembeter, Politidirektoratet, Hordaland politidistrikt, Oslo politidistrikt, Rogaland politidistrikt, Romerike politidistrikt, Salten politidistrikt, Troms politidistrikt, Barneombodet, Den Norske Advokatforening, Den norske legeforening, Det kriminalitetsførebyggjande råd (KRÅD), Folkehelseinstituttet, Helsedirektoratet, Landsforeningen uventet barnedød, Nasjonalt kunnskapssenter om vold og traumatisk stress, Norsk rettsmedisinsk forening, Politijuristene, Redd Barna, Statens helsetilsyn og Stine Sofies Stiftelse.

Enkelte av høyringsinstansane har uttalt seg særskilt om at framlegget gjeld alle barn under 18 år:

Barneombodet, Landsforeningen uventet barnedød, Nasjonalt kunnskapssenter om vold og traumatisk stress og Redd Barna seier uttrykkjeleg at dei støttar framlegget om at etterforskingsplikta skal gjelde for alle barn opptil 18 år. Også Den norske legeforening er positiv og peikar på at framlegget kan hjelpe foreldre som mistar eldre barn av ulike årsaker og som elles kan råkast av ugrunna tvil og mistanke om skuld. Salten politidistrikt er derimot ikkje sikker på om etterforskingsplikta bør vere så omfattande:

“Behovet for en ubetinget etterforskingsplikt vil etter vår vurdering være størst der små barn dør, uten synlige skader eller andre tegn på omsorgssvikt og uten noen form for sykehistorie – nettopp for å avdekke de skjulte straffesakene. Her bør det også tas med i vurderingen at det skal forholdsvis lite kraft og/eller vold til for å drepe et lite spebarn contra en 17 åring. Det vil være mer sannsynlig at en finner mistenkelige skadefunn som tilsier etterforsking på større barn og ungdom enn på de minste barna som dør. Etter vår mening bør en ubetinget etterforskingsplikt derfor begrenses til tilfeller der barn under 3 år dør.”

Høyringsinstansane viser i stor utstrekking til departementet si grunngjeving for framlegget om etterforskingsplikt, og dei framhevar at ei etterforskingsplikt vil styrkje rettsvernet til barn samstundes med at fleire pårørande slepp belastninga med at dødsfallet blir etterforska på grunnlag av mistanke. Nokre framhevar likevel at terskelen for å setje i verk etterforsking allereie i dag er låg, og at det i høg grad også gjeld ved plutseleg og uventa barnedød. Enkelte instansar, mellom anna riksadvokaten, gir difor uttrykk for at framlegget neppe vil føre til ei stor auke i sakstilfanget for politiet.

Berre Gudbrandsdal politidistrikt stiller spørsmål ved om ei etterforskingsplikt ved plutseleg og uventa barnedød er den rette måten å gå fram på, og viser til at det kan ha ein stigmatiserande verknad om politiet straks etter eit tragisk dødsfall møter opp og byrjar etterforsking. Instansen viser til den svenske ordninga der ein automatisk obduserer alle plutselege og uventa dødsfall og lèt utfallet av obduksjonen vere avgjerande for eventuell iverksetjing av etterforsking.

Enkelte av instansane som i utgangspunktet er positive til framlegget, seier det ikkje rekkjer langt nok, og dei ønskjer mellom anna ei ordning med obligatorisk dødsstadundersøking i regi av påtalemakta.

Den norske legeforening tek i si fråsegn opp spørsmål om teieplikta for helsepersonell:

”Legeforeningen savner i høringsnotatet også en omtale av forholdet til taushetsplikten og hjemmelsgrunnlag for unntak i relasjon til etterforskningsplikten. Opplysninger fra den innførte dødsstedsundersøkelsen som nedtegnes i barnets journal vil være omfattet av taushetsplikten. Ved innføring av etterforskningsplikt vil det i tilfeller hvor det er foretatt dødsstedsundersøkelse være behov for overføring av opplysninger til politiet. Dette krever at det gjøres unntak fra taushetsplikten. I høringsnotatet pekes det avslutningsvis i punkt 4.1. kun kort på at helsepersonelloven § 24 (opplysninger om en avdød person kan gis videre når "vektige grunner" taler for det) og helsepersonelloven § 36 i visse tilfeller kan tenkes å åpne for at taushetsbelagte opplysninger kan gis til politiet. Etter Legeforeningens syn burde dette viktige spørsmålet vært viet mer plass og før en eventuell innføring av etterforskningsplikt bør det klarlegges om dagens regelverk utgjør et tilstrekkelig rettsgrunnlag for unntak fra taushetsplikten. Det vises for øvrig til de merknader Legeforeningen fremsatte i sin tidligere høringsuttalelse om dødsstedsundersøkelse.”

Salten politidistrikt er inne på noko av det same:

”Vår erfaring er at helsepersonell, av frykt for å bryte taushetsplikten og av frykt for å angi noen feilaktig, ofte kvier seg for å melde fra ved mistanke om overgrep mot små barn. Ved å innføre en ubetinget meldeplikt til politiet vil helsepersonell slippe å måtte gjøre de vanskelige vurderingene. Faren ved en slik meldeplikt er selvsagt at pårørende av frykt for å bli angitt unnlater å fremstille barnet for lege.

Vi tror likevel en meldeplikt vil kunne virke forebyggende. Vi har erfaring som tilsier at gjentatte alvorlige overgrep mot små barn kunne vært avverget dersom helsepersonell hadde meldt fra allerede første gang de var i kontakt med barnet.”

Det kan nemnast at fleire høyringsinstansar har kome med fråsegner om forholdet mellom den frivillige dødsstadundersøkinga i regi av helsestyresmaktene og politiet si etterforskingsplikt. Det gjennomgåande synet er at det trengst føremålstenlege samarbeidsformer. Dette kan ein best oppnå i samarbeid mellom dei aktuelle aktørane, slik departementet har gitt uttrykk for i høyringsnotatet. Departementet føreset at det blir teke initiativ til slikt samarbeid. Ordninga med frivillig dødsstadundersøking var ikkje del av høyringa om etterforskingsplikt, jf. punkt 3.2.7 ovanfor, og departementet går ikkje ytterlegare inn på temaet i proposisjonen her.

3.3.2.2 Nærmare avgrensing av etterforskingsplikta – lovteknisk utforming

I høyringsnotatet reiste departementet spørsmål om det kan tenkjast å liggje føre situasjonar og typetilfelle der barn døyr plutseleg og uventa, og som – ut frå føremålet med etterforskingsplikta – kan vere av ein slik art at dei ikkje bør omfattast av etterforskingsplikta. Dette kan særleg tenkjast når det gjeld dødsfall som skjer på sjukehus etter ei tids sjukeleie.

Ni høyringsinstansar har ytra seg om dette, og eit fleirtal av dei støttar ikkje eit framlegg om avgrensing av plikta, iallfall ikkje i lova:

Rogaland politidistrikt trur endringa i utgangspunktet bør vere generelt utforma tilsvarande som for brann- og ulykkestilfella i straffeprosesslova § 224. Politidirektoratet støttar eit slikt syn, og meiner det er føremålstenleg at ei eventuell avgrensing av etterforskingsplikta skjer gjennom rundskriv frå riksadvokaten. Hordaland statsadvokatembeter finn det vanskeleg å peike på situasjonar eller typetilfelle som ikkje bør omfattast av etterforskingsplikta. Det same gjeld Den norske legeforening, som uttaler at foreininga ikkje kan sjå situasjonar der det bør vere unntak så framt omsynet til dei pårørande blir teke vare på. Barneombodet meiner det er viktig at plikta ikkje utholast og kan ikkje sjå tilfelle som ikkje bør omfattast. I same retning går Statens Helsetilsyn som seier uttrykkjeleg at plutselege og uventa dødsfall som skjer på eller rett etter innkomst på sjukehus, bør vere omfatta av etterforskingsplikta. Nasjonalt kunnskapssenter for vold og stress er av same oppfatning.

Troms politidistrikt meiner på si side at påtaleinstruksen bør avgrense mot dødsfall som kan forklarast med sjukdomshistorie eller openberre forhold på staden og held fram:

“Man kan her tenke dødsulykker hvor etterforsking ellers ikke er påkrevd eller naturlig. Det kan være naturkatastrofer som snøskred mv, eller dødsulykke i trafikken som kun involverer ulykkesbilen hvor fører er død. Det samme gjelder der barnet har hatt kjent, alvorlig sykdom, og hvor dødsfallet hensett til dette ikke er unaturlig, selv om det kan komme plutselig og uventet. I alle fall bør dette gjelde når barnet dør på sykehus eller annen institusjon. Skulle det være mistanke om feilbehandling, vil dette fanges opp av andre regler og etterforsking kan likevel innledes.”

Også riksadvokaten meiner det openbert vil vere tilfelle der det umiddelbart er klart at det ikkje er grunnlag for undersøkingar i regi av politiet, og seier at det bør gå tydeleg fram av lovverket at slike tilfelle ikkje skal omfattast av plikta. Det heiter mellom anna i uttalen at:

”Vi er […] enig i at den nye lovteksten utformes slik at det "kan" settes i verk etterforsking siden det åpenbart vil være tilfeller hvor det umiddelbart er klart at det ikke er grunnlag for undersøkelser i regi av politiet, jf. bl.a. eksemplene gitt i brevet herfra nevnt ovenfor. Det ville derfor gi et uriktig inntrykk om loven uten forbehold skulle fastsette at det "skal" foretas etterforsking i alle tilfeller, og det måtte i tilfelle tas inn i loven en adgang til å fastsette begrensninger i etterforskingsplikten. En adgang for riksadvokaten til å begrense en lovbestemt "skal-regel" er neppe særlig heldig og det er antakelig heller ikke hensiktsmessig med en adgang til å fastsette begrensningene i forskrift. Etter vårt skjønn gir det bedre veiledning, systematikk og fleksibilitet om den ordning som er valgt for ulykkesetterforsking opprettholdes også her. (Ordningen blir i tilfelle at lovens regel åpner for skjønn, men det fastsettes et utgangspunkt om etterforskingsplikt i påtaleinstruksen, men med adgang for riksadvokaten til å begrense omfanget av plikten.)

Vi er enig i at det er naturlig å bruke uttrykket "skal" i den foreslåtte tilføyelse i påtaleinstruksen § 7-4 sjette ledd. Det blir da samsvar med formuleringene for øvrig i denne bestemmelsen, både når det gjelder etterforsking av handlinger begått av barn mellom 12 og 15 år og av brann og annen ulykke som har voldt alvorlig personskade eller betydelig ødeleggelse av eiendom. En "skal-regel" må, som foreslått, suppleres av en bestemmelse om at riksadvokaten kan begrense etterforskingsplikten. For å tydeliggjøre begrensningene kan det også være en mulighet at bestemmelsen i påtaleinstruksen formuleres slik:

"Når et barn under 18 år dør plutselig og uventet skal politiet foreta etterforsking med mindre det er åpenbart at dødsfallet ikke kan skyldes en straffbar handling. Riksadvokaten kan gi nærmere retningslinjer om hvordan etterforskingen skal gjennomføres og om begrensninger i etterforskingsplikten.”

Det ville være gunstig om det i forarbeidene ble tydelig markert at det må forventes vesentlige unntak fra plikten til å sette i gang etterforsking. (Formuleringen i høringsnotatet side 17 – ”ikke utelukkes at det finnes situasjoner der en etterforsking ikke fremstår som hensiktsmessig” – er etter vår vurdering for forbeholden.)”

Barne-, likestillings- og inkluderingsdepartementet har ikkje framlegg til avgrensing av plikta, men har kome med uttale til den lovtekniske løysinga. Instansen meiner plikta bør gå tydelegare fram av lova:

“Slik vi forstår forslaget tas det sikte på at politiet skal etterforske alle tilfeller hvor barn under 18 år dør plutselig og uventet, uten at dette kommer klart og tydelig fram av straffeprosessloven. For å oppnå formålet med forslaget – forebygge vold og gi barn et bedre rettsvern – bør det av allmennpreventive og pedagogiske hensyn vurderes om etterforskingsplikten bør framgå klarere av loven.”

3.3.2.3 Bortlegging

Høyringsinstansane har ulike syn på om det også etter at det blir innført ei etterforskingsplikt bør vere slik at dei pårørande ikkje får informasjon frå politiet om at etterforskinga er avslutta og saka lagt bort:

Barne-, likestillings- og inkluderingsdepartementet og Stine Sofies Stiftelse meiner sjukehuset, som i dag, bør varsle dei nærmaste pårørande.

Riksadvokaten er av ei anna oppfatning, og framhevar at om det skal innførast ei lovpålagt etterforskingsplikt, vil dei pårørande gjennomgåande bli kjent med at etterforsking er sett i verk, og dei bør difor underrettast når den er avslutta. Instansen held fram:

”Når forutsetningene endres på denne måten, er det ikke grunn til å opprettholde bestemmelsen i riksadvokatens rundskriv nr. 4/1991 om at det ikke skal sendes underretning om henleggelse. Det kan formentlig være hensiktsmessig at den nærmere utformingen av slike underretninger, og hvordan den skal gis, fastettes herfra.”

Også Hordaland statsadvokatembeter og Nasjonalt kunnskapssenter om vold og traumatisk stress er positive til at politiet varslar dei pårørande. Det same gjeld Troms politidistrikt. Instansen meiner politiet bør gi melding til dei pårørande når etterforskinga er avslutta, og viser til at dette blir gjort som fast regel i liknande saker der politiet har gjort undersøkingar, til dømes rundt sjølvdrap. Politidistriktet meiner dette bør gjerast i eit personleg og ikkje standardisert brev, om ikkje munnleg underretning allereie er gitt. Politidirektoratet er også av den oppfatninga at dei pårørande bør informerast om utfallet av saka og uttaler:

“Politidirektoratet mener det i disse tilfellene bør gis en melding til de pårørende for å orientere de etterlatte om at politiets arbeid er avsluttet og hva resultatet av undersøkelsene ble. En slik orientering bør etter vårt syn ikke gjøres ved en egen henleggelseskode som generer automatiserte meldinger. For å unngå ytterligere og unødvendige følelsesmessige påkjenninger hos de pårørende som følge av en slik orientering, er det mulig dette bør gjøres enten i et personlig brev, slik også Troms politidistrikt foreslår, eller ved en pårørendesamtale, som er praksis i Oslo politidistrikt i dag.”

Helsedirektoratet uttrykkjer tvil om politiet skal få oppgåva med å informere dei pårørande. Landsforeningen uventet barnedød og Redd Barna uttaler at dette er eit vanskeleg spørsmål og gir ikkje uttrykk for ei konkret løysing. Redd Barna understrekar likevel at situasjonen krev varsom behandling av dei pårørande, og at løysinga ein fell ned på må ta omsyn til det.

Nokre av instansane har også uttalt seg om spørsmålet om ein eigen kode for bortlegging av saker i desse tilfella:

Barne-, likestillings- og inkluderingsdepartementet er positiv til ei slik løysing, og meiner det ikkje er noko i vegen for å innføre ein ny kode for bortlegging samstundes med at ordninga med at sjukehuset melder frå til dei pårørande blir oppretthalde.

Statens Helsetilsyn seier ikkje uttrykkjeleg om det bør vere sjukehuset eller politiet som informerer dei pårørande, men uttaler at tilsynet ønskjer ein eigen kode for bortlegging av desse tilfella. Også Rogaland politidistrikt meiner det er føremålstenleg med ein eigen kode. Oslo politidistrikt ser ikkje behovet for ein ny kode, og viser til at distriktet bruker kode 016 “avgjort utan straffesak” som er sett på som minst belastande for dei pårørande. Politidirektoratet reiser spørsmål om den nærmare reguleringa av bruk av standardunderretningar knytte til kodeverket bør greiast ut av Rådet for elektronisk straffesaksbehandling (RESP).

3.3.3 Departementets vurdering etter høyringa

3.3.3.1 Etterforskingsplikt – omfang og lovteknisk utforming

På grunnlag av den massive støtta framlegget har fått under høyringa, er departementet styrkt i si oppfatning om at ei etterforskingsplikt der barn døyr plutseleg og uventa vil vere eit viktig bidrag i arbeidet med å styrkje rettsvernet for barn. Regjeringa har sett i verk ei rekkje tiltak for å førebyggje vald i nære relasjonar, og har særleg merksemd retta mot barn si rettsstilling. Ei etterforskingsplikt for politiet vil vere eit viktig steg i dette arbeidet, samstundes som det blir lagt betre til rette for at lovbrot mot barn blir oppdaga og reagert mot. Som fleire av høyringsinstansane har vore inne på, blir omsynet til dei pårørande også betre teke vare på gjennom ei slik løysing.

Departementet ser ikkje grunnlag for å gå nærmare inn på eit alternativ med obligatorisk (påboden) dødsstadundersøking. Lovavdelinga i Justisdepartementet har tidlegare uttalt at det er tvilsamt om ei slik ordning vil vere i samsvar med Grunnlova § 102. Heller ingen av landa som departementet har kontakta om dette har ei ordning med obligatorisk (påboden) dødsstadundersøking, slik departementet oppfattar det (jf. punkt 3.2).

Med omsyn til den nærmare reguleringa av etterforskingsplikta, gjekk departementet i høyringsnotatet inn for ei løysing der det blir teke inn ein kompetanseregel i straffeprosesslova om at politiet kan etterforske alle tilfelle der barn døyr plutseleg og uventa. Regelen skulle supplerast av ei føresegn i påtaleinstruksen som fastset ei plikt for politiet til å etterforske i slike tilfelle.

Bakgrunnen for den lovtekniske utforminga var først og fremst at ein ikkje har tradisjon for å påleggje politiet etterforskingsplikt i straffeprosesslova. I høyringsnotatet la ein seg difor tett opptil den valde løysinga for etterforsking av brann og andre ulykker, med ein kompetanseregel i straffeprosesslova og ein pliktregel i påtaleinstruksen. Departementet held fast ved at dette er den beste løysinga. Som riksadvokaten er inne på, er den lovtekniske utforminga i framlegget i harmoni med gjeldande regelverk, samstundes som ho opnar opp for ein velgrunna fleksibilitet.

I høyringsnotatet reiste departementet spørsmål om det er grunn til å avgrense etterforskingsplikta for visse typetilfelle eller situasjonar. Ein tenkte då særleg på dødsfall som skjer på sjukehus og andre institusjonar som følgje av dødeleg sjukdom, der det er klårt at dødsårsaka ikkje er ei straffbar handling. Høyringsinstansane er ikkje samde, men eit fleirtal av dei som har gitt fråsegn om spørsmålet finn ikkje grunn til å avgrense plikta. Enkelte av instansane, mellom anna Statens helsetilsyn, seier tvert om at også dødsfall på sjukehus bør vere omfatta av etterforskingsplikta.

Departementet legg til grunn at også for dødsfall som skjer på sjukehus føreset etterforskingsplikta at døden inntreffer plutseleg og uventa, noko som gjer at ein normalt kan sjå vekk frå tilfelle der døden skuldast sjukdomsutvikling. Dei vil – som i dag – bli etterforska berre dersom det er rimeleg grunn til å undersøkje om det ligg føre straffbart forhold. Men sjølv om barnet har eit sjukdomsbilete som gjer at døden kjem naturleg, kan det hende at døden inntreffer tidlegare eller meir plutseleg enn venta. Gjer ein ikkje unntak for slike tilfelle, vil dei vere omfatta av etterforskingsplikta. Etter departementet si meining høver ikkje grunngjevinga for etterforskingsplikta i slike tilfelle, i alle fall ikkje om barnet døyr på sjukehus eller i ein annan institusjon. Det ein først og fremst ønskjer å oppnå med framlegget, er å hindre og avdekkje tilfelle av vald og overgrep mot barn. Er det klart at barnet døydde av sjukdomsutvikling, sjølv om døden kom tidlegare enn venta, kan det vere uskjønnsamt og feil bruk av ressursar om politiet skal inn å etterforske. Er det mistanke om feilhandsaming på sjukehuset eller i institusjonen vil det venteleg bli fanga opp av andre reglar, og etterforsking kan likevel bli innleia etter hovudregelen i straffeprosesslova § 224 fyrste ledd. Samstundes ser departementet faren for at etterforskingsplikta blir uthola om ein opnar opp for unntak. Det er viktig at eit unntak frå plikta i tilfelle blir formulert snevert og utan rom for eit utprega skjønn. Departementet meiner løysinga til riksadvokaten har mykje for seg, nemleg å gjere unntak frå etterforskingsplikta der det er openbert at det ikkje ligg føre straffbart forhold. Det er likevel ikkje naturleg å sjå på dette som eit vesentleg unntak frå hovudregelen om etterforskingsplikt. Dødsfall på sjukehus som følge av normalt sjukdomsforløp eller andre årsakar som openbert ikkje har samanheng med straffbar handling vil normalt falle utanfor etterforskingsplikta allereie fordi dødsfallet ikkje kan reknast som plutseleg og uventa. Av den grunn kan ikkje departementet sjå at det er behov for vesentlege unntak frå plikta. Unntaket for dei tilfella det openbert ikkje ligg føre straffbart forhold, bør difor tolkast restriktivt; er det nokon som helst tvil knytt til om saka kan skuldast eit straffbart forhold, skal saka etterforskast. Ei slik løysing er eigna til å oppfylle føremålet om økt rettstryggleik for barn. Departementet vil etter dette følgje opp lovendringa med ei endring i påtaleinstruksen § 7-4 sjette ledd som gjer det klart at når barn under 18 år døyr plutseleg og uventa, skal politiet etterforske med mindre det er openbert at dødsfallet ikkje kan skuldast ei straffbar handling. Riksadvokaten kan gi retningsliner om korleis etterforskinga skal skje og om nærmare avgrensingar i plikta.

Fleire instansar har kommentert framlegget i høyringsnotatet om å presisere påtaleinstruksen § 13-2 slik at det blir tydelegare at det skal skje ei likundersøking når barn døyr og dødsårsaka er uviss, med mindre særlege grunnar tilseier at det ikkje er urovekkjande om slik undersøking ikkje blir sett i verk. Riksadvokaten har ikkje innvendingar mot framlegget, og uttaler at embetet gjerne deltek i den nærmare utforminga av føresegna. Politijuristene, Politidirektoratet og Advokatforeningen uttaler at dei støttar eller ikkje har merknader til framlegget.

Norsk rettsmedisinsk forening er kritisk til presiseringa, og viser til at legen som kjem til åstaden vil gjere seg opp ein meining om dødsårsaka ved dei fleste unaturlege dødsfall blant barn mellom 4 og 17 år. Foreininga meiner framlegget difor ikkje vil få nokon praktisk verknad, og ønskjer ei ordning der likundersøking som hovudregel skal skje i alle tilfelle der barn døyr unaturleg – også der det blir gjort opp ei meining om dødsårsaka på staden slik at ho ikkje er å rekne som uviss.

Frå fråsegna til Statens helsetilsyn blir det sitert:

”Når det gjelder forslaget til presisering av påtaleinstruksen § 13-2 om sakkyndig likundersøkelse vil vi bemerke at det vil kunne være tilfeldig om barn som er påført skader dør i eller utenfor helseinstitusjon. Det vil derfor være viktig at bestemmelsen ikke formuleres slik at de barn som dør ved innkomst på sykehus som følge av påførte skader ikke skal omfattes av denne ordninga.”

Departementet er framleis av den oppfatninga at ei presisering bør knyte seg til dødsfall som skjer utanfor helseinstitusjon, men finn grunn til å sjå nærmare på korleis presiseringa om sakkunnig likundersøking best kan formulerast. Oslo politidistrikt opplyser for øvrig at distriktet allereie i dag, og med tilvising til påtaleinstruksen § 13-2 andre ledd, får i stand sakkunnig likundersøking ved dei aller fleste av denne typen dødsfall.

Departementet har merka seg fråsegnene frå Den norske legeforening og Salten poltidistrikt om helsestyresmaktenes teieplikt. Justisdepartementet finn det ikkje naturleg å gå nærmare inn på reglane i helsepersonellova om teieplikt i proposisjonen her. Men skulle det vise seg at etterforskingsplikta ikkje får den tilsikta verknaden, og dette skuldast reglane om teieplikt, vil ein kome tilbake til spørsmålet.

3.3.3.2 Bortlegging

Departementet har merka seg at høyringsinstansane er delte i synet på om politiet bør gi dei pårørande melding om utfallet av etterforskinga – eventuelt med ein eigen kode for bortlegging – eller om det, som i dag, bør vere sjukehuset som tek slik kontakt. Eit fleirtal synes likevel å meine at politiet bør informere om utfallet av etterforskinga. Når det blir innført ei ordning med lovpålagt etterforskingsplikt, finn departementet det også naturleg at politiet informerer dei pårørande om utfallet av etterforskinga. Føresetnaden for rundskriv 4/1991 om at det ikkje skal sendast underretning om bortlegging, er falle bort når etterforsking skal skje uavhengig av mistanke om straffbart forhold. Men som riksadvokaten er inne på, vil det vere føremålstenleg at utforminga av sjølve underretninga og retningsliner for korleis ho skal gjevast, blir fastsett nærmare av embetet. Departementet ser det ikkje som si oppgåve å gå ytterlegare inn i det, men merkar seg det instansane seier om at informasjonen må givast dei pårørande med tilstrekkeleg omsyn til at dei er i ein særleg utsett og sårbar situasjon.