2 Finansiell stabilitet

2.1 Innleiing

Styresmaktene sitt arbeid med finansiell stabilitet er delt mellom Finansdepartementet, Kredittilsynet og Noregs Bank. Finansdepartementet arbeider særleg med rammevilkåra, Kredittilsynet fører tilsyn med aktørane i den finansielle sektoren, mens Noregs Bank skal medverke til robuste og effektive betalingssystem. Både nasjonale styresmakter og internasjonale organ er involverte i arbeidet med å sikre finansiell stabilitet, og internasjonalt samarbeid på området er blitt utvida. Det internasjonale valutafondet er ein sentral aktør i det internasjonale arbeidet, og verksemda blir omtala i kapittel 7.

Eit stabilt og velfungerande finansielt system legg grunnlaget for ulike spare- og investeringsalternativ, mellom anna realinvesteringar som er finansierte med eigenkapital og gjeld, og omfordeling av finansiell risiko mellom aktørar gjennom ulike former for forsikring og handel med finansielle derivat. Betalingsformidling og prising av finansielle aktiva – til dømes på børs – er andre viktige oppgåver som det finansielle systemet skal ta seg av. Det er viktig at finansielle avtalar blir haldne, og at aktørane har tillit til at systemet fungerer. I periodar med ustabilitet i det finansielle systemet kan økonomien meir generelt bli skadelidande.

I dette kapitlet omtalar vi først utviklinga i finansmarknadene med søkjelys på dei viktigaste gruppene av finansinstitusjonar. Også strukturen i marknadene blir omtala. Sist i kapitlet omtalar vi ulike risikofaktorar som marknadsrisiko, kredittrisiko og likviditetsrisiko. Betalingssystema blir omtala i kapitlet om verksemda i Noregs Bank. Talmaterialet og bakgrunnsinformasjonen til kapitlet er i stor grad henta frå rapportar og publikasjonar frå Noregs Bank og Kredittilsynet.

Ei vurdering av utsikta til vidare finansiell stabilitet handlar ikkje berre om å vurdere kva den framtidige situasjonen mest truleg vil bli. Det handlar òg langt på veg om å synleggjere andre moglege utfall, sjølv om desse ikkje fortonar seg som like trulege. Det er naturleg å leggje vekt på negative hendingar – fordi det særleg er slike hendingar ein bør prøve å demme opp for.

Utviklinga i gjelds- og rentebelastninga til hushalda og i prisane på bustader blir omtala særskilt i denne kredittmeldinga, mellom anna i eigne temabaserte boksar.

2.2 Utviklinga på finansmarknaden

Bankane hadde eit vesentleg betre resultat i 2004 enn i 2003. Resultata har ikkje vore betre sidan 2000. Konjunkturbetringa frå sommaren 2003, og det låge rentenivået, har medverka til låge tap på utlån. Resultata i livsforsikring var gode i 2004, men noko svakare enn i 2003. For skadeforsikringsselskapa har auka premieinntekter saman med nedgang i erstatningskostnader og stabil kostnadsutvikling ført til betring i lønnsemda i den forsikringsmessige verksemda. Skadeforsikringsselskapa har ein høg del av rentepapir i balansen. Det låge rentenivået har gitt låg avkastninga på porteføljen slik at finansinntektene blei reduserte samanlikna med 2003.

2.2.1 Bankane

Resultata for bankane før skatt blei betra samanlikna med 2003. Samla resultat før skatt for alle norske bankar (140 bankar) blei 19,9 milliardar kroner, ein auke på 7,9 mrd. kroner samanlikna med 2003. I høve til gjennomsnittleg forvalta kapital utgjorde resultatet 1,21 prosent, mot 0,78 prosent i 2003. Avkastninga på eigenkapitalen (etter skatt) auka frå 9,1 prosent i 2003 til 13,3 prosent i 2004. Det var i første rekkje lågare tap på utlån, berre 0,1 prosent av utlån, som medverka til resultatbetringa i bankane. Volum av misleghaldne engasjement blei redusert med 33 prosent i 2004, og utgjorde 1,1 prosent av brutto utlån. Det låge rentenivået har medverka til å presse rentemarginane ytterlegare nedover, og i høve til forvalta kapital viste netto renteinntekter framleis nedgang. Tre små og nyetablerte bankar hadde underskot i rekneskapane sine i 2004, mot ni bankar i 2003.

I omtalen blir det skilt mellom ulike bankgrupper, den største banken DnB NOR (inkludert Nordlandsbanken som heileigd dotterselskap), andre bankar med forvalta kapital over 10 milliardar kroner (omfattar femten bankar), og bankar med forvalta kapital under 10 milliardar kroner.

Alle grupper bankar hadde betring i resultata i 2004 samanlikna med 2003, og i høve til gjennomsnittleg forvalta kapital låg dei om lag på same nivå. Låge tap på utlån har hatt størst effekt på resultata, etter nokså høge tap på utlån både i 2002 og 2003. DnB NOR hadde, som følgje av fusjonsprosessen, restruktureringskostnader i første halvdel i 2004, men låge utlånstap og salet av Elcon Finans til spanske Santandér medverka til godt resultat i 2004.

Avkastninga på gjennomsnittleg eigenkapital auka for alle grupper av bankar. DnB NOR (inkl. Nordlandsbanken) hadde ei avkastning på eigenkapitalen på 18 prosent, ein auke frå 14 prosent i 2003. Avkastninga på eigenkapitalen var 12 prosent i dei nest største bankane, og 9 prosent i dei minste.

Utlån til kundar hadde ein vekst på 9,5 prosent i 2004 for bankane under eitt. Dei minste bankane hadde den høgaste veksten i utlån til kundar i 2004 med 11,3 prosent. DnB NOR (inkl. Nordlandsbanken) og dei nest største bankane hadde ein vekst på høvesvis 9,8 prosent og 8,5 prosent i 2004. Bankane har hatt særleg sterk vekst i utlån til personkundar, mens veksten i utlån til næringslivet har vore meir moderat. Innskot frå kundar auka med nær 9 prosent i 2004, den høgaste veksten i innskot sidan 2001. Den sterke veksten i innskot medverka til tilnærma stabil innskotsdekning av utlån i bankane samla.

Utviklinga i kjernekapitalen er blant anna avhengig av veksten i utlån. Sjølv med sterk utlånsvekst siste året har kjernekapitaldekninga vore stabil. Utskriving av fondsobligasjonar, tilføring av kapital, og reduksjon av balanse har medverka til å stabilisere kjernekapitaldekninga. Samla hadde bankane ei kjernekapitaldekning på 9,6 prosent, tilnærma uendra samanlikna med utgangen av 2003.

2.2.2 Forsikringsselskap og pensjonskasser

Etter fleire år med dårlege resultat viste samla resultat for livsforsikringsselskapa klar betring i 2003, i hovudsak som følgje av oppsvinget i aksjemarknaden. Resultata til selskapa var gode også i 2004, men noko svakare enn i 2003. Livsforsikringsselskapa reduserte sine aksjeeksponeringar gjennom 2001 og 2002 for å tilpasse seg svekt risikoberande evne. Dette førte til at dei gjekk inn i 2003 med ein låg del aksjar, og oppsvinget i aksjemarknaden fekk dermed redusert effekt på resultata. Delen av aksjar i balansen auka noko i løpet av 2004. Utanlandske aksjar utgjorde hovuddelen av aksjane. Den særleg sterke oppgangen på Oslo Børs i 2004 fekk dermed avgrensa effekt på resultata. Dei internasjonale aksjemarknadene hadde ein meir moderat auke i 2004. Samstundes har lågt rentenivå gitt lågare avkastning på selskapa sine behaldningar av rentepapir.

Den verdijusterte kapitalavkastninga, som tek omsyn til verdiendringar på finansielle omløpsmidlar, var 6,9 prosent i 2004, mot 8,9 prosent i 2003. Mens kapitalavkastninga viser avkastninga på dei finansielle eigedelane til selskapa, omfattar dei bokførte resultata til selskapa alle inntekter og kostnadselement. Resultat før tildeling til kundar og skatt var 11,7 milliardar kroner i 2004, mot 11,2 milliardar kroner i 2003. I prosent av gjennomsnittleg forvalta kapital var det ein reduksjon i resultat frå 2,6 prosent i 2003 til 2,4 prosent i 2004. Kursreguleringsfondet auka med 3,5 milliardar kroner i 2004. Dette gav eit verdijustert resultat på 15,2 milliardar kroner. I 2003 var verdijustert resultat 18,0 milliardar kroner.

Dei samla premieinntektene til selskapa, korrigerte for effekten av flytting, viste ein auke på 25 prosent i 2004. Noko av premieauken kom av auken i sal av kapitalforsikring. Endring i grunnlagsrenta frå 4 til 3 prosent for ny opptening på eksisterande kontraktar innanfor føretakspensjon har også medverka til å auke premieinntektene. Netto inntekter frå finansielle eigedelar var 31,8 milliardar kroner, mot 36,4 milliardar kroner året før.

Ved utgangen av 2004 hadde livsforsikringsselskapa ein samla forvalta kapital på 509 milliardar kroner, ein auke på 10,8 prosent siste året. Behaldninga av aksjar som del av forvalta kapital utgjorde ved utgangen av 2004 15,7 prosent mot 12,0 prosent for eitt år sidan. Behaldninga av sertifikat og obligasjonar som blir haldne som omløpsmidlar, auka svakt med 1,4 prosentpoeng i same periode, og utgjorde 30,6 prosent som del av forvalta kapital ved utgangen av 2004. Livsforsikringsselskapa har gjennom fleire år auka behaldninga av obligasjonar «haldne til forfall», men behaldninga i høve til forvalta kapital fall i 2004. Ved utgangen av 2004 utgjorde obligasjonar «haldne til forfall» 32,5 prosent av forvalta kapital, mot 36,2 prosent eitt år tidlegare.

Bufferkapitalen gir uttrykk for selskapa si evne til å bere risiko, og er samansett av kjernekapital ut over det forskrifts-fastsette kravet, tilleggsavsetnader på opp til eitt års rentegaranti og kursreguleringsfond. Bufferkapitalen blei noko styrkt i 2004. Bufferkapitalen var på 32,5 milliardar kroner ved utgangen av 2004. Dette svarte til 6,4 prosent av forvalta kapital. Ved utgangen av 2003 hadde selskapa ein bufferkapital på 25,3 milliardar kroner, som svarte til 5,5 prosent av forvalta kapital. Auken i bufferkapitalen har medverka til at livsforsikringsselskapa er betre rusta til å møte forpliktingane sine. Det er framleis behov for styrking av den risikoberande evna for å gi auka tryggleik i forvaltninga.

Ved utgangen av 2004 hadde livsselskap i gjennomsnitt ei kapitaldekning på 14,4 prosent, og alle selskapa tilfredstilte kapitaldekningskravet på 8 prosent.

Departementet har ved fleire høve understreka at det er viktig at kvart enkelt livselskap tilpassar aksjeporteføljen, og den risikoen det vel å ta ved samansetjinga av denne, til sin soliditetssituasjon. Dei må ikkje ta høgare risiko enn soliditetssituasjonen deira tilseier. Kredittilsynet følgjer med i at risikotakinga er klart forsvarleg.

Resultata i fondsforsikringsselskapa (seks selskap) var 1 million kroner i 2004, mot eit underskot på 14 millionar i 2003. Berre eitt selskap hadde overskot i 2004. Samla premieinntekter auka med 62 millionar kroner, og var på 4,8 milliardar kroner i 2004. Samla forvalta kapital i fondsforsikringsselskapa auka med 21 prosent i 2004 til 22,6 milliardar kroner ved utgangen av året. I fondsforsikringsselskapa må kundane teikne ei eiga forsikring om kunden ikkje skal ta marknadsrisikoen. Desse selskapa kan derfor ofte plassere kundane sin kapital utan omsyn til eiga evne til å bere risiko. Av samla forvalta kapital var 51 prosent plasserte i aksjar og partar, mot 45 prosent eitt år tidlegare. Plasseringa i obligasjonar og sertifikat utgjorde 23 prosent av forvalta kapital, mot 21 prosent ved utgangen av 2003. Fondsforsikringsselskapa hadde i gjennomsnitt ei kapitaldekning på 15,1 prosent, og alle selskapa tilfredstilte kravet til kapitaldekning på 8 prosent.

Skadeforsikringsselskap (43 selskap) hadde i 2004 eit samla resultat av ordinær verksemd på 0,8 milliardar kroner, som svarer til 3,2 prosent av premieinntekter for eiga rekning. I 2003 hadde dei same selskapa eit resultat av ordinær verksemd på 5,5 milliardar kroner. For selskapa samla var det betring i lønnsemda i den forsikringsrelaterte verksemda, men lågare finansinntekter samanlikna med i fjor medverka til reduksjon i resultat av ordinær verksemd. Av dei 43 selskapa i utvalet hadde seks selskap negativt resultat i 2004.

Skadeforsikringsmarknaden er dominert av dei fire største skadeforsikringsselskapa, If Skadeforsikring NUF, Gjensidige NOR Forsikringsgruppen, Vesta Skadekonsern og SpareBank 1 Skadeforsikring. Den norske filialen av If er under tilsyn av den svenske Finansinspektionen, og har dermed ikkje ordinær rapporteringsplikt til Kredittilsynet. Dei tre største skadeforsikringsselskapa, når ein ser bort frå If Skadeforsikring, hadde eit resultat av ordinær verksemd på 2,8 milliardar kroner, mot 3,4 milliardar kroner i 2003. Sterk vekst i premieinntekter har saman med nedgang i erstatningar og stabil kostnadsutvikling ført til betring i teknisk resultat. For dei tre konserna samla fell skadeprosenten (erstatningskostnader i prosent av premieinntekter for eiga rekning) frå 79,0 prosent i 2003 til 68,5 prosent i 2003. Kostnadsprosenten (forsikringsrelaterte driftskostnader i prosent av premieinntekter for eiga rekning) fall i same tidsrom frå 22,6 prosent til 20,6 prosent. Dei tre skadeforsikringskonserna reduserte eksponeringa i aksjemarknaden i 2002, og ved utgangen av 2004 var delen av aksjar i balansen framleis låg. Netto finansinntekter var 1,5 milliardar kroner i 2004, mot 4,7 milliardar kroner i 2003.

Den samla forvalta kapitalen i dei tre største skadeforsikringskonserna var 55,3 milliardar kroner ved utgangen av 2004. Dette er 21,1 prosent høgre enn ved utgangen av 2002. Plasseringar i kortsiktige aksjar og fondsdelar utgjorde 4,7 prosent av samla forvalta kapital, ein reduksjon frå 6,4 prosent ved utgangen av 2003. Obligasjonar og sertifikat som er vurderte som omløpsmidlar, auka frå 49,1 prosent av forvalta kapital ved utgangen av 2003 til 56,3 prosent ved utgangen av 2004.

Alle konserna tilfredstilte minstekrava til forsikringstekniske avsetningar ved utgangen av 2004. Totale forsikringstekniske avsetningar var 35,7 milliardar kroner, ein auke på 11,3 prosent i høve til utgangen av 2003. I same periode har dekningsprosenten (dei faktiske avsetningane i prosent av minstekrav) auka frå 106,9 prosent til 108,1 prosent.

Den samla ansvarlege kapitalen i dei tre skadeforsikringskonserna var 9,1 milliardar kroner ved utgangen av 2004, mot 6,7 milliardar ved utgangen av 2004. Den sterke auken reflekterer blant anna betringa i resultat dei siste åra.

For dei største pensjonskassene ( utgjorde 75 prosent av den samla forvalta kapitalen til pensjonskassene) var resultat i 2004 noko svakare enn i 2003, men likevel høgre enn i 2002. Fleire av dei store pensjonskassene har hatt høg del av aksjar i balansen, og delen auka i 2004. Som livsforsikringsselskapa hadde også pensjonskassene plassert ein stor del i utanlandske aksjar, slik at pensjonskassene ikkje fekk full effekt av den sterke oppgangen på Oslo Børs i 2004. Samla verdijustert kapitalavkastning var 8,2 prosent i 2004 mot 12,1 prosent i 2003. Til samanlikning hadde livsforsikringsselskapa verdijustert kapitalavkastning på 6,9 prosent. Skilnadene i verdijustert kapitalavkastning heng saman med ulike aksjedelar. Den verdijusterte kapitalavkastninga i dei private pensjonskassene var 8,4 prosent i 2004, mens dei kommunale pensjonskassene hadde ei avkastning på 7,7 prosent. Dei private pensjonskassene hadde ei relativt høgre aksjeeksponering enn kommunale pensjonskasser, med 32 prosent mot 19 prosent ved utgangen av 2004. Bufferkapitalen til pensjonskassene blei styrkt gjennom 2004, og utgjorde 19,8 prosent av samla forvalta kapital ved utgangen av året.

2.2.3 Finansieringsføretak

Finansieringsselskapa hadde eit resultat av ordinær verksemd på 1,3 milliardar kroner, tilsvarande 1,73 prosent av gjennomsnittleg forvalta kapital. For finansieringsselskapa medverka noko lågare tap på utlån til betringa i resultat. I selskap som driv hovudsakleg med leasing og bilfinansiering, fall framleis netto renteinntekter som del av forvalta kapital i 2004, mens nettoinntektene auka for selskap som i hovudsak driv med forbruksfinansiering. Brutto misleghaldne engasjement fall, og utgjorde 2,0 prosent av brutto utlån ved utgangen av 2004. Finansieringsselskapa hadde samla ein vekst i utlån til kundar på 17,0 prosent, som var høgre enn veksten i bankane, og veksten tiltok i løpet av året. Kjernekapitaldekninga var 9,6 prosent ved utgangen av året, mot 9,4 prosent eitt år tidlegare.

Kredittføretaka hadde eit resultat av ordinær verksemd på 1,4 milliardar kroner i 2004. Dette utgjorde 0,43 prosent av gjennomsnittleg forvalta kapital. Kredittføretaka hadde negative tap på utlån i 2004, men fall i netto renteinntekter førte likevel til svakare resultat. Kredittføretaka hadde ein vekst i utlån på 13,7 prosent. Samla hadde kredittføretaka ei kjernekapitaldekning på 9,3 prosent ved utgangen av 2004.

2.2.4 Verdipapirhandel

Samla fekk verdipapirføretaka som ikkje er bank, eit driftsresultat på 1 684 millionar kroner i 2004. Dette er ein auke på 714 millionar kroner (74 prosent) samanlikna med 2003. Denne betringa kjem av auka driftsinntekter. Driftsinntektene for verdipapirføretaka som ikkje er bank, blei 4 762 millionar kroner i 2004, noko som er ein auke på 922 millionar kroner (24 prosent) i forhold til 2003. Samstundes gjekk driftskostnadene opp med 208 millionar kroner (7 prosent) til 3 078 millionar kroner frå 2003 til 2004. Dei viktigaste inntektskjeldene for verdipapirføretaka som ikkje er bank, er mekling av eigenkapital- og gjeldsinstrument, aktiv forvaltning av investorars porteføljar og emisjons- og rådgivingsverksemd. Verdipapirføretaka som ikkje er bank, fekk inntekter frå mekling av eigenkapital- og gjeldsinstrument (sum kurtasjehandel og nettohandel) på 1 495 millionar kroner i 2004. Dette er ein auke på 255 millionar kroner (21 prosent) frå 2003. Inntektene frå emisjons- og rådgivingsverksemd i 2004 blei 1 292 millionar kroner for verdipapirføretaka som ikkje er bank. Dette er ein oppgang på 379 millionar kroner (41 prosent) frå 2003. Inntektene frå aktiv forvaltning blei 846 millionar kroner i 2004 for verdipapirføretaka som ikkje er bank. Dette er 123 millionar kroner (13 prosent) mindre enn i 2003. I løpet av 2004 blei kapitalen under aktiv forvaltning redusert frå 630 til 261 milliardar kroner. Denne reduksjonen må ein sjå i samanheng med overføring av verksemd frå verdipapirføretak til fondsforvaltningsselskap med løyve til aktiv forvaltning.

Driftsinntektene for verdipapirføretak som er bank, blei til saman 3 160 millionar kroner i 2004. Dette er ein auke på 78 millionar kroner (3 prosent) samanlikna med 2003. Bankane sine inntekter frå investeringstenesteverksemda er i stor grad knytt til handel i gjeldsinstrument og valuta (både underliggjande og derivat). Verdipapirføretaka som er bank, fekk i 2004 til saman netto inntekter på 362 millionar kroner frå eigenhandel («market making«) i eigenkapital- og gjeldsinstrument. Dette er eit fall på 598 millionar kroner (62 prosent) frå 2003. Handel med andre finansielle instrument (medrekna valutaderivat) gav verdipapirføretaka som er bank, samla ei netto forteneste på 727 millionar kroner i 2004. Samanlikna med 2003 er dette ein auke på 107 millionar kroner (17 prosent). Andre inntekter frå investerings- og tilleggstenester (medrekna spothandel i valuta) blei 1 166 millionar kroner i 2004. Dette er 279 millionar kroner (31 prosent) meir enn i 2003.

Det er ganske store forskjellar i inntektsutvikling mellom dei enkelte verdipapirføretaka. Nær ein femdel av verdipapirføretaka som ikkje er bank, fekk lågare driftsinntekter i 2004 enn i 2003. Blant verdipapirføretaka som er bank, var det nær halvparten som hadde nedgang i inntektene frå investeringstenesteverksemd i 2004 samanlikna med 2003.

Forvaltningskapitalen i norskregistrerte verdipapirfond var 181,4 milliardar kroner ved utgangen av 2004, mot 146,6 milliardar kroner ved utgangen av 2003. Nettoteikning var positiv med 20,0 milliardar kroner i 2004. Verdistiging på investerte midlar var 14,8 milliardar kroner i 2004. Ved utgangen av 2004 var det 2,1 millionar partseigarforhold i norskregistrerte verdipapirfond, mens det eitt år tidlegare var 2,2 millionar partseigarforhold. Ein einskild investor kan vere partseigar i fleire ulike verdipapirfond.

I løpet av 2004 auka forvaltningskapitalen i aksjefonda med 25,5 milliardar kroner. Dette tilsvarer ein auke på 36,0 prosent. Avkastninga har medverka mykje til den sterke auken i forvaltningskapitalen i aksjefonda, men også nettoteikning var positiv med 8,3 milliardar kroner i aksjefonda i 2004.

Driftsinntektene til forvaltningsselskapa var 2,41 milliardar kroner 2004. Dette er ein auke på 1,05 milliardar kroner samanlikna med 2003, då driftsinntektene var 1,36 milliardar kroner. Ein del av auken kan forklarast med at seks av forvaltningsselskapa i 2004 starta med aktiv forvaltning. Forvaltningsselskapa si inntekt frå aktiv forvaltning var 231 millionar kroner i 2004. Ved utgangen av 2004 var 378,5 milliardar kroner til aktiv forvaltning hos forvaltningsselskapa.

2.3 Strukturen i den norske finansmarknaden

Dei fem store finansgruppene utgjer ein stor del av finansmarknaden, særleg innanfor bank og livsforsikring, der dei i 2004 utgjorde høvesvis 72 og 67 prosent av marknaden. Utanlandske selskap, representerte ved dotterselskap og filialar, er tungt inne i bank og skadeforsikring.

DnB NOR er den klart største aktøren i bankmarknaden, og hadde ved utgangen av 2004 nær 39 prosent av marknaden målt ved brutto utlån til kundar. Bankkonsernet omfattar òg Nordlandsbanken, og har samarbeidsavtalar med ei rekkje andre bankar. Sparebank 1-gruppen og Terra-gruppen – som begge er grupper av samarbeidande sparebankar – hadde ved utgangen av 2004 høvesvis 14 og 8 prosent av utlånsmarknaden. Til saman omfatta dei to gruppene 100 bankar. Nordea Bank Norge og Fokus Bank er dotterselskap av utanlandske bankar, og har høvesvis 13 og 3 prosent av utlånsmarknaden.

Det er totalt seks tradisjonelle livsforsikringsselskap i den norske marknaden. Etter fusjonen mellom livselskapa Gjensidige NOR Spareforsikring og Vital (vidareførte som Vital), er marknaden dominert av Vital, KLP og Storebrand. Ved utgangen av 2004 hadde desse til saman 86 prosent av marknaden målt i forvaltningskapital. Vital var størst med 32 prosent. Nordea Liv er det einaste livselskapet med utanlandske eigarar, og hadde 5 prosent av marknaden.

Den norske skadeforsikringsmarknaden er dominert av dei tre store selskapa Gjensidige NOR Forsikring (frå og med februar 2005 kalla Gjensidige), If og Vesta Skadeforsikring. Mens If er filial av eit utanlandsk selskap, er Vesta eit dotterselskap. Dei tre selskapa hadde ved utgangen av 2004 ein samla del av marknaden på 68 prosent målt ved brutto premieinntekter. Ifs del av marknaden har falle frå 29 prosent ved utgangen av 2001 til 25 prosent ved utgangen 2004. Storebrand selde i mai 2004 sin eigardel i If til finske Sampo. Samla utgjorde utanlandske filialar og dotterselskap 45 prosent av skadeforsikringsmarknaden i 2004. Særleg If er med på å dra opp prosentdelen på utanlandske hender.

Ser ein til dømes på kredittmarknaden, er konsentrasjonen i Noreg – målt ved forvaltningskapitalen til dei fem største institusjonane som del av total forvaltningskapital – lågare enn i dei andre nordiske landa. Dette gjeld òg etter fusjonen mellom DnB og Gjensidige NOR. Likevel er konsentrasjonen i Noreg høgare enn i mange europeiske land.

Eit viktig spørsmål når ein skal vurdere strukturen i ein marknad, er korleis marknaden skal avgrensast. Statsgrensa utgjer no eit ikkje så viktig skilje mellom ulike marknader. Samstundes er det heller ikkje opplagt at konkurransen er like hard på tvers av landegrenser som innanfor land. Dette kjem mellom anna an på kor «mobile» kundane er. Denne mobiliteten kan variere mykje mellom ulike kundegrupper og mellom ulike finansielle produkt og kan vere ulik over ulike statsgrenser.

Lønnsemda i den norske banksektoren auka markert frå 2003 til 2004, og har ikkje vore betre sidan 2000. Ein stor del av betringa kan forklarast ved sterkt fallande utlånstap – og såleis ha samanheng med konjunktursituasjonen. Bankane sine netto renteinntekter er pressa. Departementet vil i alle høve følgje utviklinga i konkurransen i banksektoren nøye framover.

2.4 Marknadsrisiko

Marknadsrisiko er moglegheit for økonomisk tap eller vinst på finansielle eigedelar som aksjar, obligasjonar og valuta, som følgje av endra verdsetjing i marknadene. Finansinstitusjonane plasserer midlar i verdipapirmarknadene, og resultata deira blir derfor påverka av kursendringar. Men også delar av hushalda investerer større beløp, særleg i aksjar. Saman med utviklinga i prisane på bustader bidreg børsutviklinga såleis til å påverke formuessituasjonen til hushald, og – via såkalla formueseffektar – deira kjøp av varer og tenester.

Fordi Oslo Børs har eit nokså stort innslag av selskap som produserer olje og andre råvarer, har utviklinga på Oslo Børs vore følsam for endringar i slike varer. Desse prisane blir fastsette på verdsmarknaden og syner større variasjonar enn mange andre vareprisar. Etter toppen i september 2000 synte hovudindeksen ein negativ trend fram til februar 2003. Toppen frå september 2000 blei passert i oktober 2004, og ved utgangen av året hadde hovudindeksen OSEBX stige ytterlegare 5 prosent. Hovudindeksen hadde då stige med til saman 140 prosent sidan botnen. Til samanlikning hadde børsmarknaden i USA og i Europa vakse med om lag 60 prosent sidan botnen.

Blant finansinstitusjonane er det særleg forsikringsselskapa som tek marknadsrisiko. Livselskapa har store behaldningar av både aksjar og rentepapir. Aksjedelen i porteføljane til livselskapa har auka noko sidan 2003, særleg som følgje av verdiauken på aksjane. Aksjedelen er likevel ikkje større enn at marknadsrisikoen synest moderat. Når det gjeld rentepapir, blir om lag ein tredel av desse haldne til forfall slik at endringar i marknadsrenta ikkje får verknader for verdsetjinga i rekneskapane til selskapa. Det er likevel ein monaleg renterisiko knytt til dei andre rentepapira.

2.5 Kredittrisiko

Når ein talar om kredittrisiko i samband med finansiell stabilitet, legg ein naturleg vekt på den risikoen finansinstitusjonane tek på seg, mellom anna gjennom utlåna til publikum. Faren for ustabilitet kjem an på kor truleg det er at ein større eller mindre del av låntakarane ikkje betaler ned lån som avtala, og om finansinstitusjonen er i stand til å greie desse tapa. Som det kjem fram under omtalen av bankane i avsnitt 2.2.1, har dei no ein kapitalsituasjon som med normal inntening set dei i stand til å ta ganske store tap før ein kan snakke om at den finansielle stabiliteten blir trua.

Det er likevel eit faktum at bankane får auka kredittrisiko i samband med lån til hushalda når gjelda til hushalda veks kraftig. Utlån til hushalda utgjer no vel to tredelar av dei samla bankutlåna til ikkje-finansiell sektor. Gjeldsauken til hushalda gjer dei meir sårbare for inntektsfall. Er gjelda høg i forhold til inntekta, kan også renteendringar få store utslag i økonomien til hushalda. Denne renterisikoen kan hushalda forsikre seg mot ved å inngå avtale om ei fast rente, men hovuddelen av låna til hushalda er utan slike vilkår.

Når departementet nedanfor gir ein brei omtale av gjeldsveksten til hushalda, har dette dels samanheng med den uønskte økonomiske situasjonen ein del av hushalda kan kome i ved å ta opp for store lån. Det har òg samanheng med at ei høgare gjeldsbelastning i hushalda gjer innanlands etterspurnad etter varer og tenester meir følsam for renteendringar. Under bankkrisa tapte bankane mest på føretak som hadde svikt i etterspurnaden frå hushalda då renta steig. Dette skjedde etter ein periode med høg vekst i gjelda.

Kredittilsynet har, etter oppfordring frå Finansdepartementet, laga ei undersøking av korleis bankane etterlever den informasjons- og frårådingsplikta dei har etter finansavtalelova. Dette blir nærmare omtala i ein eigen boks. Andre tema som blir omtala særskilt, er korleis rentebelastninga på hushalda vil variere med ulike føresetnader om framtidig rentenivå, og den sterke prisutviklinga i marknaden for bustader.

Kredittrisikoen for bankane i forhold til ikkje-finansielle føretak blir òg omtala.

2.5.1 Kredittrisiko ved lån til hushalda

Inntektene til hushalda har auka monaleg i 2004. Mellom anna har det låge rentenivået gitt sterk vekst i den disponible inntekta, og den låge prisstigninga gjer ein ytterlegare auke i kjøpekrafta. Høg vekst i etterspurnaden frå hushalda har vore ei av dei viktigaste årsakene til auka produksjon og sysselsetjing gjennom året.

Hushalda si evne til å bere gjelda kan målast med gjelds- og rentebelastninga. Gjeldsbelastninga uttrykkjer forholdet mellom gjeld og inntekt, mens rentebelastninga uttrykkjer forholdet mellom renteutgifter og inntekt. Sjølv i periodar med sterk gjeldsvekst kan rentebelastninga falle dersom rentenivået fell. Noko av gjeldsveksten kan forklarast nettopp med den fallande renta.

For kvart einskilt hushald endrar gjeldsbelastninga seg brått ved større låneopptak eller endringar i inntekta, til dømes som følgje av arbeidsløyse. For hushalda samla sett vil endringar i gjeld og inntekt skje meir gradvis. Rentebelastninga kan likevel endrast brått – også for hushalda samla sett – om renta endrar seg mykje.

Gjeldsbelastninga har auka kraftig frå 1999, og det er venta at ho går forbi nivået frå slutten av 1980-talet i løpet av 2005. Samstundes er rentebelastninga låg, jamfør figuren på side 17 som byggjer på berekningar frå Noregs Bank.

Eit viktig trekk ved utviklinga er dei store skilnadene i gjeldsbelastning mellom ulike grupper av hushald. Gjeldsbelastninga i dei siste åra har auka mest for dei som er i aldersgruppene 25 til 34 år og 35 til 44 år.

¹ Lånegjeld i prosent av disponibel inntekt fråtrekt avkastning på forsikringskrav (likvid disponibel inntekt)

² Renteutgifter etter skatt i prosent av disponibel inntekt pluss renteutgifter

³ Tala for perioden 2005–2008 er framskrivingar

Kjelde: Noregs Bank

Hushalda har dei siste åra hatt ein ganske stor reallønnsauke. Dette set dei betre i stand til å handtere høge termininnbetalingar, utan at dette går ut over «nødvendig konsum». Også andre skilnader frå tidlegare kan påverke kor godt låntakarane kan handtere ei høg gjelds- og rentebelastning. Til forskjell frå situasjonen på slutten av 1980-talet er det i dag ikkje dei med høgast inntekt som har høgast gjeldsbelastning. Gjeldsbelastninga i høginntektsgruppa (desil 10) har falle kraftig, noko som mellom anna har samanheng med endringar i reglane for skattefrådrag for gjeldsrenter. Høgast gjeldsbelastning finn ein no blant hushald med meir gjennomsnittlege inntekter (desil 7–9). Auken i gjeldsbelastning sidan 1987 har vore sterkast for dei med dei lågaste inntektene (desil 1–6). Likevel har denne gruppa framleis den lågaste gjeldsbelastninga av dei ulike gruppene.

Belåningsgraden er storleiken på bustadlånet i forhold til verdien på bustaden. Kredittilsynet si bustadlånundersøking frå hausten 2004 syner at for 39 prosent av dei undersøkte låna var belåningsgraden over 80 prosent. 13 prosent var over 100 prosent av verdigrunnlaget. For lån som gjekk til kjøp av bustad/nybygg, hadde 57 prosent ein belåningsgrad over 80 prosent, mot 65 prosent i ei tilsvarande undersøking eitt år tidlegare.

Belåningsgraden seier noko om bankane si sikring i tilfelle låntakar mislegheld lånet. Med auka belåningsgrad blir bankane meir utsette for misleghald. Merk også at med ein svært høg belåningsgrad kan dei som til dømes måtte oppleve bortfall av inntekt i periodar med fallande bustadprisar, i verste fall bli sitjande med ei restgjeld knytt til ein bustad dei ikkje lenger eig, men som blir overteken av banken. Sidan bankkrisa har bankane si eksponering mot hushalda auka mykje.

2.5.2 Kredittrisiko ved lån til ikkje-finansielle føretak

Veksttakten i norsk økonomi har halde seg høg gjennom 2004. Låg rente har stimulert til auka etterspørsel etter varer og tenester som er produserte av norske føretak, og den internasjonale konjunkturoppgangen har òg medverka til vekst i etterspørselen. Industriens effektive kronekurs målt ved konkurransekursindeksen var i gjennomsnitt om lag 4 prosent svakare i 2004 enn i 2003. Eksportvolumet av tradisjonelle varer auka berre moderat i 2004, men eksportprisane steig mykje i ei rekkje næringar. Ein kraftig auke i oljeinvesteringane har òg ført til at etterspørselen har auka. Tal for dei børsnoterte føretaka syner at innteninga har vore høg, og det er grunn til å tru at utviklinga har vore tilsvarande for dei norske føretaka samla sett.

Årsveksten i innanlands kreditt til dei ikkje-finansielle føretaka var 3,7 prosent i 2004, etter å ha falle med 1,5 prosent i 2003. Sjølv om veksten framleis er på eit lågt nivå, støttar auken frå i fjor opp under inntrykket av ein stigande optimisme i føretaka med tanke på utviklinga framover.

¹ Gjeld i prosent av kontantoverskot.

² Renteutgifter i prosent av kontantoverskot pluss renteutgifter.

³ Unntatt foretak i olje- og gassnæringen og utenriks sjøfart

Kjelde: Statistisk sentralbyrå og Noregs Bank.

Den høge innteninga i føretaka har medverka til eit fall i gjeldsbelastninga frå om lag 660 prosent til om lag 570 prosent (prognose) frå 2003 til 2004. Saman med det historisk låge rentenivået gjennom heile 2004 medverka dette òg til eit kraftig fall i rentebelastninga frå 44 prosent i 2003 til 28 prosent (prognose) i 2004. Lågare rentebelastning inneber at det har vore lettare for føretakssektoren å betale gjelda i 2004. Det går fram at bankane har hatt ein kraftig reduksjon i tap på utlån til føretaka 2 . Desse tapa har falle frå 0,5 prosent av totale utlån til 0,06 prosent. Det viser seg òg i talet på konkursar 3 , som er reduserte med 13 prosent frå 2003 til 2004.

Kredittrisikoen til bankane synest på mellomlang sikt først og fremst å vere knytt til einskilde næringar. Tal frå Noregs Bank og Kredittilsynet tyder på at kredittrisikoen er høgast i næringane eigedomsdrift og oppdrett og klekkeri. Utviklinga innanfor eigedomsdrift har likevel vore positiv i 2004. Dei låge rentene har sterk verknad på næringa, både fordi gjeldsdelen er høg, og fordi rentereduksjonar medverkar til prisauke på eigedommane. Prisane i leigemarknaden har vist teikn til å flate ut etter fleire år med fall. Oppdrettsnæringa er ramma av minsteprisar og kvantumsrestriksjonar på eksport til EU. Det er knytt usikkerheit til kva samla effekt desse tiltaka har for næringa.

Den vidare utviklinga i bankane sin kredittrisiko knytt til utlån til føretakssektoren er primært avhengig av føretaka si inntektsutvikling og av utviklinga i renta. Desse forholda er i sin tur nær knytte til den generelle konjunkturutviklinga både i Noreg og internasjonalt. Den høge gjeldsbelastninga for hushalda kan, etter omstenda, på lengre sikt utgjere ein risiko for føretaka. Framhald av høg gjeldsvekst gjer hushalda meir sårbare ved renteaukar. Hushalda forventast å tilpasse seg ein slik situasjon med å kutte i etterspørselen etter varer og tenester.

2.6 Likviditetsrisiko

I heilt spesielle tilfelle kan ein bank oppleve at han ikkje maktar å skaffe nok betalingsmidlar til å betale ned gjeld som avtala med kreditorane, eller til å etterkome ønske frå kundane om å kunne ta ut innskot. Dette kan i prinsippet skje sjølv om banken tilfredstiller dei formelle krava til soliditet.

Meir vanleg er det at bankar – som andre ­marknadsaktørar – kan bli tvinga til å pådra seg særlege omkostningar for å skaffe dei nødvendige betalingsmidlane. Årsaka kan til dømes vere særleg høge renter på ny finansiering, eller at dei får låge prisar ved sal av eigedelar. Det siste kan skje ved sal av eigedelar der det berre finst eit fåtal potensielle kjøparar, og det derfor er vanskeleg å oppnå god pris ved rask avhending.

Bankane finansierer utlåna sine i hovudsak med kundeinnskot, eigenkapital, obligasjonar, sertifikat, og dessutan med innlån frå finansinstitusjonar. Mens kundeinnskot og obligasjonar blir rekna som forholdsvis stabile finansieringskjelder, er sertifikat og innlån frå finansinstitusjonar mindre stabile fordi dei har kortare løpetid. Panikk blant innskytarane er ikkje vanleg i velregulerte finansmarknader som den norske, men også mindre dramatiske rørsler i kundeinnskota bidreg i prinsippet til ein viss likviditetsrisiko.

Innskotsdekninga i dei norske bankane fall med 3 prosentpoeng i 2003 og med 0,3 prosentpoeng i 2004. (Innskota auka markert i 2004, men altså ikkje fullt så mykje som utlåna.)Ved utgangen av 2004 var dekninga på 67,8 prosent.

Fallande innskotsdekning har auka behovet for alternativ finansiering. Behovet er størst i dei store bankane, som til vanleg har god tilgang til finansiering i innanlandske interbank- og verdipapirmarknader. Særleg dei to største bankane låner ganske mykje i utlandet.

For bankane under eitt har utanlandsfinansieringa gjennom dei siste par åra tilsvara om lag 20 prosent av brutto utlån til kundar. DnB NOR står for heile 66 prosent av utanlandsfinansieringa til bankane. Denne store banken utgjer samstundes ei viktig kredittlinje for dei mindre norske bankane. Om DnB NOR skulle fått redusert finansieringstilgang frå utlandet, ville smitteverknadene for desse bankane ha vore monalege.

Det er særleg den kortsiktige finansieringa frå utlandet som kan vere ustabil. Det blir hevda at utanlandske aktørar – i større grad enn norske – kan kome til å reagere kollektivt på uheldig informasjon knytt til norsk økonomi eller den norske finansmarknaden.

Dei fleste bankane har dei siste to åra auka si langsiktige finansiering. Særleg for dei minste bankane synest tilgangen på slik finansiering å ha betra seg det siste året. Samla sett blir likviditetssituasjonen for bankane i dag vurdert som god.

2.7 Avsluttande merknader

Finansinstitusjonane har jamt over hatt gode resultat dei siste to åra, og soliditeten synest tilfredsstillande. Finansdepartementet vurderer utsiktene til finansiell stabilitet på kort sikt som god.

Resultata i skadeforsikringsselskapa var i 2004 noko lågare enn i 2003, men likevel svært gode. Den ansvarlege kapitalen i skadeforsikringsselskapa har auka dei siste åra, og alle selskapa oppfylte kapitaldekningskravet ved utgangen av 2004. Resultata i livsforsikringsselskapa var noko svakare i 2004 enn i 2003, men likevel gode. Selskapa har i 2004 auka aksjedelen noko, men auken har skjedd etter kvart som selskapa har fått auka bufferkapital. Som følgje av det låge rentenivået har selskapa no ein lågare margin mellom renta på dei obligasjonane dei sjølve eig og den grunnlagsrenta dei har på forsikringskrava, enn det som er ønskjeleg å ha over tid. Bufferkapitalen blei styrkt noko i 2004.

Bankane har hatt gode resultat dei siste to åra. Saman med tilføring av kapital og utskriving av fondsobligasjonar har dei gode resultata bidrege til å stabilisere bankane si kjernekapitaldekning i ein periode med sterk utlånsvekst. Soliditeten er tilfredsstillande for bankane samla sett. Resultata i 2004 var dei beste sidan 2000, men også i 2003 var resultata bra. Særleg for 2004 har dei gode resultata i bankane samanheng med låge tap på utlån. Dei låge tapa på utlån kan delvis forklarast med konjunkturutviklinga med auka aktivitet og sysselsetjing. Den låge renta bidreg også til lågare rentebelastning for kundane slik at færre får betalingsproblem.

Den høge innteninga i føretaka har medverka til eit fall i gjeldsbelastninga frå 2003 til 2004, og rentebelastninga er sterkt redusert. Det har generelt vore lettare for føretakssektoren å betale gjelda i 2004, og bankane sine tap på utlån til føretaka har vore svært låge. Kredittrisikoen til bankane mot dei ikkje-finansielle føretaka synest på mellomlang sikt først og fremst å vere knytt til einskilde næringar som eigedomsdrift, oppdrett og klekkeri. Utviklinga framover i bankane sin kredittrisiko knytt til utlån til føretakssektoren kjem an på føretaka si inntektsutvikling og av utviklinga i renta – forhold som i sin tur heng saman med konjunkturutviklinga både i Noreg og internasjonalt.

Gjeldbelastninga i hushalda har auka kraftig frå 1999, og er venta å gå forbi nivået frå slutten av 1980-talet i løpet av 2005. I 2004 auka bankane sine lån med pant i bustad med 14,5 prosent. Det er viktig at både hushalda og bankane tek tilstrekkeleg høgde for ei mogeleg renteauke når nye låneavtalar blir inngått. Rentebelastninga er låg no som følgje av det låge rentenivået. Men framhald av høg gjeldsvekst gjer hushalda meir sårbare for økonomiske forstyrringar. Hushalda kan tilpassa seg med å kutte i etterspørselen etter varer og tenester – noko som vil ramme føretaka. Eit eventuelt fall i prisane på bustader kan forsterke ein svikt i etterspørselen frå hushalda.

Verknadene av ein renteauke er avhengig av når han kjem, kor sterk han blir, og dei rådande makroøkonomiske forholda elles. Fordi utlånsveksten til hushalda no er høg, blir ein stor del av utlåna raskt knytt til hushald som har teke opp lån i ein periode med låg rente. Etter kvart som renta vender tilbake til eit høgare nivå, kan desse hushalda vere dårlegare førebudde enn hushald som tok opp lån før renta gjekk ned, og som i mange høve også har hatt ein stor vinst i bustadmarknaden.

Finansdepartementet vil peike på at hushald kan oppleve økonomiske problem utan at den finansielle stabiliteten blir alvorleg truga. Mellom anna av denne årsaka sette Finansdepartementet i 2004 søkjelyset på bankane sine utlån til hushalda, og på den plikta dei har til å informere, og eventuelt rå hushalda frå å ta opp lån. Dei to bankforeiningane har no oppfordra medlemmene om å sjå til at kundane får den informasjonen som er nødvendig for at dei skal oppfatte viktige forhold rundt låneopptaket.